ХААДЫН ЗУД. Эдүгээ Таван­ толгойг ашиг лах арга замыг зөв сонгож тогтоох гэж хоёр бүлэг төрийн түшээд болон тэднийг дагаж намирдаг эх орончид цэц мэргэнээ сорьж байна. Тэнд монгол төрийн оюун сэтгэл амсхийх завгүй ажиллаж байна. Ийн бодохул ямар сайхан эх оронч төрийн түшээд хийгээд үндэсний хөрөнгөтнүүд Монголын улс төр, бизнесийн ертөнцийг ямар олон сайхан өн гөөр солонгоруулахыг хүснэ вэ. Бодохоос л хайр хүрмээр, баярламаар. Бас бахархмаар. Тэдний эх оронч энэхүү гэгэлгэн хүсэл тэмүүллийг бусад нь тоож харахгүйг нь бодохоор харуусмаар. Гайхмаар. Гомдмоор. Уур омог шатмаар. Мэдээллээс хол зайтай эгэл иргэд бидэнд бурхан тэнгэрийн ухаан гэмээр сэтгэл төрүүлдэг ийм сайхан эх оронч эхлэл санаачилгыг улсын хамаг нарийн нандин нууц мэдээллийг атгаж суудаг эрхмүүд харилцан үгүйсгээд зарим нь хараацай бүлх залгисан мэт бүлтэлзэн тормолзон хар харагдах нь басхүү цаанаа нэг л жоготой санаа бодлыг сэм сэмхэн өдөөнө. “Эх оронч эх орончдоо дургүй, эх орон хоёуланд нь дургүй” болсон бололтой харагдана. Гэвч ийм байх учиргүй. Монголын ирээдүйг элбэг сайхан амьдралаар бялхуулж байх боломжтой гэх өмнийн цэнхэр говийн хоёр баян орд газар нь зүйрлэн харвал холын баян ноёнд хормой хормой алт мөнгөөр худалдагдсан Эрдэнэ тээлийн домогт Дантэй бүсгүй шиг хүчинд автаж, эх орончдоосоо аврал эрэн дуудаж байгаа энэ эмзэг цаг үед хэсэг хүн УИХ­ын танхимд уруул амнаас нь угзарсан ч ганц үг дуугарах янзгүй дүнсийх нь олны дотрыг гижигдэнэ. Тэдгээр чихгүй толгойтон бол УИХ­ын гишүүд. УИХ-ын гишүүн гэдэг нь монгол төрийн хаан зэрэгтэй эрхэм хүмүүс. Улс оронд аюул нүүрлэсэн үед эзэн хааны үүрэг зорилго бүхий тэд дуугарахгүй бол өөр хэн дуугарах билээ. Гэвч дуугарахыг хүсэхгүй байна. Бодвол түүний төлөө хаан хүний ёсоор хүлээх хариуцлага гэж байхгүй учраас үг алдахгүй байгаа болов уу. Ер нь тэдэнд хаан зэрэглэлийн онц бүрэн эрх дарх хийгээд хамгаалалт үйлчилгээ, ахуй хангамж бүрэн бий. Манайх ийм76, Ерөнхийлөгчийг нэмбэл 77 хаантай. 77 хааны тархи толгой гэдэг ганц хааныхаас хавьгүй илүү байж таармаар. 77 хааны зүрх сэтгэл гэдэг нэг хааныхаас хүчтэй байж таармаар. 77 хааны хүсэл тэмүүлэл гэдэг нэг хааныхаас хол илүү гэрэл гэгээтэй байж таармаар. Гэвч хараахан тиймгүй гэдэг нь илт боллоо. Далан долоон хаан нэг хаанаас далан долоо дахин хүчтэй гэж боддогоороо миний толгой тэнэг толгой мөн байна. 77 хаан гэдэг 77 хувь хүн гэдгийг ойлгох ухаан надад дутжээ. 77 хаан гэдэг нь 77 гэр бүлийн ашиг сонирхол байдгийг би бас мэдсэнгүй. Хаан хүн нэгэн биеийнхээ амьдралаар дэнчин тавьж хамгаалах нэг л ард түмэнтэй, бас нэг л эх оронтой байдаг гэх. Гэтэл манай энэхүү 77 хаанд тийнхүү амь насаараа дэнчин тавьж хамгаалах тус тусын гэр бүлийн эрх ашиг гэж байхаас биш эх орон, ард түмний өмнө тус тусдаа үүрэх ял, хүлээх хариуцлага гэж байдаггүй юмсанжээ. Чингэхлээр 77 хааны сэтгэл оюун нь нэг хааныхаас 77 дахин хүчтэй биш харин түүнийг 77 хуваасны нэгтэй тэнцэх төдий жижигхэн байдаг юм биш үү. Гэхдээ шинжлэх ухаан ингэж нотлоогүй ч бодит амьдрал өөрөө ингэж ятгаад бүр итгүүлээд байна. Монгол төрийн хууль зарлиг нь байлаа ч байхгүй юм шиг уланд гишгэгдэж, төрийн хүч чадал хагасарч доройтсон учир начир энд байж болохоор харагдаж байна. Нэг хаан байвал төрөө боддог, хоёр хаан байвал төрлөө боддог байж болох юм. Мөхөс миний ноцтой нэгэн дүнхүүрэл бол гүрхаан Жамух цэцний халуун амиараа сийлж үлдээсэн цусан гэрээслэлийг умартсан явдал байжээ. Гүрхаан Жамух бээр “Нэг улс гүрэнд хоёр хаан байж болохгүй тул Чингис хаан чи одоо намайг хороох хэрэгтэй” гэж шаардаж байгаад хороолгож хорвоог орхисон гунигт түүх байдаг. Энэ нь өнгөц харахад эмгэнэлтэй гашуун цөхрөл мэт харагддаг. Гэвч үнэн хэрэг дээрээ бол их Монголынхоо хан төрийг түйвээхгүй, амар амгалан байлгах гэж амиараа хамгаалсан баатарлаг үхэл байжээ. Тэр хүн Монгол их төрийнхөө тогтвортой байдлын төлөө өөрөөрөө дэнчин тавьж, алтан амиа өргөсөн нь энэ байж таарлаа. Өнөөгийн Монголын төр засгийн удирдагчдад Гүрхаан Жамухын эр зориг шиг ийм сэтгэлийн зориг тэнхээ дутаад байна уу даа. Энэ цагийн монголынх шиг, дээрээс нь нэг үгээр залж чиглүүлэх хууль ёсны удирдлагагүй нэгэн ижил эрх дарх бүхий олон “Хаан”-тай байна гэдэг нь чухамдаа улс төр-эрх мэдлийн цас зуд мөн байна. Монголыг хаадын зуд даржээ. Нэгийнхээ сайн бүхнийг саар болгож, үнэн бүхнийг худал болгон үгүйсгээд эцэст нь гүжир гүтгэлгийн хөлгүй далайд хөл алдан живэх аюултайг бид харж байна. Гүр хаан Жамух цэцэн найман зууны тэртээ олж харсан энэ үнэнийг монголчууд бид өнөөдөр л арьс махан дээрээ мэдэрч байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гэх төрийн тэргүүн маань бусад 76 эрхэм түшээд үүрэг даалгавар өгөх, тэднийг халах солих, сануулах донгодох, цалинг нь хасах зэрэг эрхтэй билүү. Байхгүй. Тэгэхээр чинь тэд ийм гар мухар Ерөнхийлөгчийг яаж тоох билээ! Бусад 76  “Хаан”-д нь ч ийм эрх мэдэл бүр байхгүй. Аргалын бор хорхой, зулын халтар эрвээхэй зэрэг шавьж хорхой л нэг иймэрхүү аль нэгнээсээ хамааралгүй тус тусын хувь тавилантай байдаг бусуу. Хөх толбот монгол хүн, тэр тусмаа төрийн эрх барьдаг сонгомол түшээд байтлаа хорхой шавьж шиг ийм аминчхан байж яахин болох билээ. Хүн ахтай, дээл захтай байдаг хүний хорвоогийн хамгийн наад захын зүй тогтол манай төр засагт энэчлэн огт үйлчлэхгүй болсон байна. Гэхдээ энэ бол тэдний буруу огтхон ч биш. Харин манай эцэг хуулийн бөөрөнхий сонголтын үр дагавар мөн байсныг хэлэхгүй гээд яалтай билээ. Монголд толгойгүй төрийн хямрал ингэтлээ нүүрлэсэн хорин таван жилийг бид үзэх л учиртай байж. Үзлээ. Ханатлаа үзлээ. Цөхөрлөө. Одоо цэглэх цаг болсон. Энэ цагийн ухаант сэргэлэн монголчууд бид алдарт Чингисийнхээ босгож өгсөн төр улсыг Азийн бар болгодоггүй юм гэхэд сунайтал эвшээлгэж татсан эвэр нумнаас суга үсрэн нисэх сум мэт дүүлэх“Азийн бөрт чоно” болгон хурдлуулах түүхэн үүрэгтэй. Үүний тулд Ерөнхийлөгчийн засаглал тогтоож бүх эрх мэдлийг парламентын хяналттай нэг хүний гарт төвлөрүүлэхгүй бол1990-ээд орны ганзагын наймаачны сэтгэхүйгээр газар хороохгүй биз ээ.

ТӨРИЙН УХААН БАЛЧИРДАЖ, НЯЛХРАХ АЮУЛ. Цэрэг бүхэн генерал болохыг хүсдэг л гэх.Түүн лүгээ адил сэхээтэн бүхэн77 хааны нэгэн байхыг хүснэ. Харин миний үе тэнгийн онжавуудаас төр тэргүүлэх хүсэлтэй нь байхгүй байх. Олон түмэн сонгогч хүлээн авахгүй гэж хаширлаж байгаа биз.Ер нь залуучуудын орныг залуучууд удирдах ёстой гэсэн нялхсын өвчин газар авч ахмад настныг төрийн албан хэргээс шахан зайлуулахыг ихэд шохоорхож байгаа болохоор дал, наятай битгий хэл тавь, жартай нь горьдолтгүй болсныг тэд мэдэж байгаа. Зүй ёсоороо болдогсон бол далтан, наятан ахмадуудад хан төрийн тэргүүн байхад нийлэмжтэй хэдэн зүйл байгаа. Дал, наян насыг насалж ухаан санаа нь гүйцэд тогтворжсон байдаг. Он удаан жил тоос хөдөлгөсөн учраас сэтгэл зөөлөрч, өр нимгэрч, бусдын зовлонг мэдэхтэйгээ болсон байдаг. Хамгийн чухал нь төр засагтай харшилдах ашиг сонирхлын зөрчил гээч зовлон ахмад хүмүүст байдаггүй. Үр, ач зээ нараа хайрладаг сэтгэлээрээ монголынхоо хойч үеийн хүүхэд залуусаа хайрлан санаа тавих өгөгдөлтэй болсон байдаг. Олон улсын жишээ туршлага ч олон байдаг. Р.Рейган77 настайдаа АНУ-ын Ерөнхийлөгч байж л байсан. Уинистон Черчилл өндөр настай болсон хойноо ч Их Британийн Ерөнхий сайдаар дахин сонгогдож л байсан. Нейлсон Манделла ерээд насандаа ӨАБНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод цагаан арьстны дарангуйллыг унагаж байсан. Эдүгээ Зимбабвейн Ерөнхийлөгчөөр91 настай Родоп Мугабе гэдэг эх оронч хүн ажиллаж байгаа бөгөөд тэр хүн99 нас хүртлээ Ерөнхийлөгч байхаар сонгогдсон гэж байгаа. Манай Хубилай хаан 82 нас хүртлээ их Юань гүрний хаан байж чадсан л байдаг. Чингис хаан66 настай тэнгэрт халихдаа байлдан дагуулагч их хаан хэвээр байсан бөгөөд хэрвээ цаг бусаар тэнгэрт хальчихаагүй бол ная, ер хүрсэн ч бүхнийг ялан дийлэгч их хаан хэвээр байх л байсан биз. Ж.Самбуу гуай хориод жил Монгол төрийн тэргүүн байж байгаад далан долоон насандаа бурхан болсон. Хо Ши Мин, Мао Цзе Дун, Неру, Брежнев, ах дүү Кастро гээд дал ная, ерэн насандаа улс орноо чадамгай сайн удирдаж явсан цагийг эзэлсэн удирдагчдын түүхийг бид мэднэ. Одоогийн74 настай Нурсултан Назарбаевыг харсан ч дөчин хэдэн жил төр барьж68 насандаа хорлонтойгоор халагдсан Ю.Цэдэнбалыг дурсан бодсон ч өнөөгийн манай Монголд миний харж байгаагаар бол нэг л жаахан зүйл дутаад байна. Юу дутаад байгаа нь ч тодорхой. Удирдагчдын бүтэц дотор насны зохистой тэнцвэр алдагдсан байна.Төрийн гурван өндөрлөгийн гурав маань гурвуулаа бараг тэрсхэн залуус байна.УИХ-ын дотор ч жар хүрсэн хүн өдрийн од мэт цөөн. Төрийг бүрэн гүйцэд тогтворжсон бөгөөд зангарагтай ухаанаар зөв мэргэн удирддаг болохоос биш биеийн бяр чадал, боловсролын үнэмлэх дипломоор амжилттай удирддаггүй. “Ах нь хэлж дүү нь сурдаг, ам нь идэж сүүл нь таргалдаг” гэх хүний хорвоогийн хатуу дэг ёсон манай Монголд баахан гажууджээ. Монголын гурван зуун мянган ахмадын өмнөөс төр засгийн дээд суудалд сууж байгаа эрхэм дүү нартаа төрийн хүний өндөр суудал дээрээс хэлж сургах хүнгүй болсон байна. Үүнээс голлон шалтгаалж ойрын он жилүүдэд манай төр засаг нялхсын өвчинд нэрвэгдсэн байж магадгүй. Насжиж хашир туршлагатай болсон агаад төрөлхийн улс үндсээ бодох холч мэргэн ухаантай ахмад удирдагчид гэдэг ямар аугаа их үүрэг рольтой байдгийг ойлгуулах гэж дээрх олон нэрт удирдагчдын нэрийг жагсаан дурссан юм. Бас ташрамд нь Монгол Улсын одоогийн дээд удирдлагын төвшинд“нялхсын өвчин” туссан байгааг сануулах гэсэн юм. Шинэчлэлийнхэн нь социализмын үеийнх шиг мал тариалан, хөнгөн хүнсний үйлдвэрлэлээр хөөцөлдөж новшрохгүй гээд бүр итгэчихсэн байсан. Монгол үндэстнийг хүн төрөлхтний нэг онцгой үндэстэн болоход шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж ирсэн, өнөөдөр ч бүх нийтийг тэжээж хувцаслаж амьдруулсаар яваа уламжлалт амин чухал салбарыг ингэж гэнэн томоогүй улс төрчийн нүдээр харна гэдэг бол мэдээж нялхсын өвчин. Шийдлийн засгийн газрынхан болохоор эдүгээ ухрах араандаа залгагдаад байгаа уул уурхай, зам барилга, орон сууц гэх салбар луу чихэр бурам харсан хүүхэд шиг дурлацгааж байна. Хэрэвхүйеэ зангарагтай бөгөөд хээл хахуулиас хол зайтай хашир удирдагч тухай тухайн цагт нь залж удирдсан бол Оюутолгой, Тавантолгой хоёрыг одоогийн Эрдэнэт шиг ашиглаад явж байх боломж байсан байлгүй.

ШУНАЛЫН ХОЁР ТОМ ГАЛТ УУЛ. Эдүгээ манай гэнэн томоогүй эрх баригчид галаар биш галт уулаар наадаж байна. Оюутолгой, Тавантолгой хоёр бол эд мөнгөний шуналын хороор даргилан дэвэрч байгаа онц их аюултай галт уулнууд. Нээгдсэн цагаас нь эхлэн Оюутолгойд хуримталж нуугдсан ховдог сэтгэлийн шунал тачаал2008 оны долдугаар сарын нэгэнд дэлбэ үсрэн одоо хүртэл шатлан оргилж байна. Түүний халуун нурам хот, хөдөөгүй нийгмийн энх амгалан байдал хийгээд эв санааны нэгдлийг зад цохиод хаячихсан. Өм цөм хуйхлагдсан тэр цоорхойгоор олон хүний амь амьдрал савиран гоожиж зовлонгийн далай руу живсэн. 2008 оны энэхүү үймээн самуун, 2009 оны Ерөнхийлөгчийн ба2012 оны УИХ-ын болон орон нутгийн сонгууль тойрсон цустай нулимстай гунигт үйл явдлуудыг зөвхөн санах төдийд л манайхан аюултай тоглоомоор тоглож байгаа нь ойлгомжтой болно. Амь насаа алдсан, шорон оронд орсон, авах л гэснийгээ аваад бүртэгнэнхэн амь зулбасан, хоосон хоцорсондоо хорсож дэлбэ үсрэх шахан бухимдсан гээд болж бүтэхгүй түмэн зүйлийн муу юмны үүр уурхай эндээс эх авсан. Үндсэндээ амгалан тайван байсан монголчуудын хэвийн амьдрал энэ үеэс л газар хөдөлж галт уул дэлбэрэх мэт хүчтэй донсолж, хууль завхруулах явдал эрэггүй ус шиг хальж нийгмийн бүх амьдралыг бүрхсэн байдаг. Одоогийн Оюутолгой бол Монголын хувьд барагдашгүй арвин байгалийн бая-лаг биш зөвхөн мөсөн чихэр болчихсон. Цонхны цаанаас долоолгодог мөсөн чихэр болсон байгаа Монголын ард түмэн түүнийг долоон жил долоолоо. Эдүгээ бас л долоосоор байна. Одоо Тавантолгойг мөн иймэрхүү арга залиар тавьж туух ээлж ирсэн шиг байна. Тэр бас цонхны цаанаас долоолгодог нэг том мөсөн чихэр болж магадгүй. Монголчууд“Эдээрээ оролдвол эвдэхийн цондон, эхнэрээрээ оролдвол алдахын цондон” гэж ярьдаг. Оюутолгойг оролдоод юу болсон билээ. Цонхны цаанаас долоодог мөсөн чихэр л болгосон. Тавантолгойгоороо хамаагүй оролдвол оргүй алдаж мэднэ. Энэ хоёр шуналын галт уулны доргилтоор өнөө маргаашдаа ч золгүй юм учирч болно. Жишээлэн бодвоос Ардын намыг Засгийн газраас гарахыг Ардчилсан намын Эрдэнэс Тавантолгойн талынхан удаа дараа шаардаж байгаа харагдсан. Хэрвээ Ардын нам засгаас гарвал Сайханбилэгийн Засгийн газар тарж мэднэ. Ардын намынхан Засгийн газрын тавин хувь хүрэхгүй тул Засгийн газраа тараахгүй нөхөж сэлбээд үлдээж болох боловч Эрдэнэс Тавантолгойн талынханд таалагдах Засгийн газар байгуулах боломж олдохгүй л болов уу. Учир юунд вэ гэвэл Энержи ресурс группэд хувьцаагаараа хэлхэгдсэн хөрөнгөтнүүд гэдэг чинь тийм амархан буугаад өгчих нунж дорой амьтад огт биш.Нөлөө хүрээ нь ч аугаа их бөгөөд Монголдоо хамгийн хүчирхэг тэмтрүүлтэй бүлэглэл гэж болно. Тэднийг одоохондоо дийлэх хүч байхгүй. Тиймээс З.Энхболд, Х.Баттулга нарт хань болж Эрдэнэс Тавантолгойг авч хоцрохоор хүч бүрэлдэхгүй байх. Чингээд нэг бол нэг Сайханбэлэгийг нөгөөгөөр нь солино. Үгүй бол Засгийн газраа байгуулж чадаагүй гэсэн шалтгаанаар УИХ өөрөө тарна. Ерөнхийлөгч онц байдал зарлаж “түр засгийн газар” байгуулахаас өөр арга олдохгүй байх. Бүх эрх мэдэл тийнхүү нэг гарт төвлөрвөл түүнээс хойш юу гээч нь болохыг урьдчилан хэлэх аргагүй. Хөндлөнгийн бидэнд ийм л хувилбар харагдаж байна.

ЖИНХЭНЭ БАЯЧУУД ОЮУН СЭТ ГЭ-ЛЭЭР БАС БАЯН БАЙДАГ. Тавантолгойн хоёр талд Энержи ресурс ба Эрдэнэс-Тавантолгой хэмээх хоёр компанийг тойрч зогсоод эх оронч үгээр тулалдаж байгаа монголын толгой баячуудад төдийгүй манай төр засагт сууж бүхий төрийн түшээ том хөрөнгөтнүүдэд нэг үг хэлмээр санагдаад байна. Тэдний тоох тоохгүй нь чухал биш, түмэн олонд мэдээлэх нь чухал. АНУ-ын гангийн үйлдвэрлэлийн эцэг Эндрю Карнеги гэгч баян хүн“Баян хүн баянаараа үхэх нь хамгийн гутамшигт үхэл“ гэж хэлээд өөрөө АНУ-даа3000 гаруй номын сан байгуулж өгсөн байдаг. Мөн Рокфеллер гэгч дэлхийн тэргүүн баян хүн нийгмийн зориулалттай том сан байгуулж үлдээсэн байдаг. Алдарт Генрих Форд эгэл жирийн ажилчин хүнийг унах унаатай болгоно гэж шийдээд хямд төсөр үнэтэй сайхан гоё автомашин үйлдвэрлэж буян болсон гэдэг. АНУ-ын тэрбумтан нэг бүсгүй ӨАБНУ-д зөвхөн ядуу айлын хүүхдэд зориулсан их сургууль байгуулж өгсөн мэдээ байдаг. Английн анхны хатан хаан Елизабет гэгч 25 насандаа хаан ширээнд суухдаа“Би хаан төрийг гэр бүлийн асуудалтай хольж хутгахгүй, цэвэр дагшин байлгах тул эр нөхөрт гарч үр хүүхэд төрүүлэхгүй” гэж зарлаад далан нас хүртэл ганц биеэр хаан ширээнд45 жил суусан хэмээх түүх байдаг. Улс үндэстнээ бодно гэдэг наад зах нь иймэрхүү л байдаг юм гэсэн. Нэг хэсэг үед монголын тэргүүн хатагтай байсан А.И.Филатова гуай монголын хүүхэд залуусын төлөө ямар их гавьяат үйл хэрэг бүтээснийг бас дурдалтай санагдана. Манай ард түмэн баячуудаасаа иймэрхүү л хүмүүнлэг ухаарлын хишиг буян горьдож суудаг. Гэвч сүжиг мэднэ буй за. Тавантолгойг булаацалдаж байхын оронд хүүхдийн цэцэрлэг, эмнэлэг сургууль байгуулж сум дүүрэгт бэлэглэх гээд булаацалдаж байвал ард түмэн дэмжих байлгүй.

Х.ЦЭВЛЭЭ /Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн/