Биднийг энд сандал ширээний төлөө явцуу улс төрөө хийж, засаг төрөө унагаж, босгон "тоглож" байх зуур эдийн засаг маань элгээрээ хэвтлээ. Үүнийг харсан гадныхан манайд оруулсан бүхий л хөрөнгө оруулалтаа татаж аль өнгөтэй өөдтэй бүхнээ эргүүлэн авч эхэллээ. Томоохон хөрөнгө оруулалтууд зогслоо. Хөрөнгө оруулагчид манайтай хамтархаас айсандаа дөлж байна.
Хөрөнгө оруулалт татаж эдийн засгаа солонгоруулах ч одоо "даший шог" боллоо. Харин цаана чинь хөрөнгөө оруулаад, хамтарч ажиллаад төдийгөөс өдий хүртэл явчихсан, монголчуудыг 30 гаруй жил тэжээсэн Эрдэнэт үйлдвэрийг Оросын талынхан буцааж авахаар зэхэж байна. "ГОК"-ыг манайд өг, бид авна гэж манай "томчууд"-ыг дарамталж байгаа аж. Өнгөрсөн хавар ОХУ-ын Төрийн Думын дарга С.Е.Нарышкин манай оронд ирсэн. Үүний дараа саяхан есдүгээр сарын 15-18-ны өдрүүдэд манай оронд болсон ЕАБХАБ-ын Парламентын Ассамблейн 2015 оны намрын хуралд оролцох үедээ манай томчуудтай уулзсан. Тэгвэл Их Хурлын дарга З.Энхболд үүнээс ердөө хоёрхон хоногийн дараа буюу есдүгээр сарын 20-25-ны өдрүүдэд ОХУ-ын Холбооны Хурлын Холбооны Зөвлөлийн дарга В.И.Матвиенкогийн урилгаар ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийгээд ирсэн.
Олон улсын дипломат ёсонд хоёр улсын төрийн өндөрлөгүүд ийм богино хугацаанд харилцан айлчлал хийх тохиолдог байдаггүй. Нэг ёсондоо онцгой тохиолдол гарсан учир Их Хурлын даргад урилга ирүүлсэн гэсэн үг. Харин тэрхүү онцгой тохиолдол буюу ярилцах ёстой чухал сэдэв нь "Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр"-ийн асуудал байсан гэдгийг эх сурвалжууд мэдээлж байгаа юм. Оросын Засгийн газар "Эрдэнэт"-ийн 49 хувийг эзэмшиж байгаа.
Хойно болсон уулзалтын үеэр Оросууд нэгдүгээрт "Эрдэнэт үйлдвэр алдагдалтай ажиллаж эхлэв. Үүнд та нар буруутай. Танай Засгийн газар энэ үйлдвэрийг аж ахуйн зарчмаар нь ажиллуулж чадахгүй байна. Үйл ажиллагааг нь аж ахуйн зарчмаар биш улс төрийн зорилгоор явууллаа" гэжээ. Хоёрдугаарт тус үйлдвэрийн сүүлийн хэдэн захирлын томилгоог Оросын талтай зөвшилцөхгүйгээр тэдний санаа бодлыг сонсохгүйгээр хийсэн хэмээн гомдолжээ. Ч.Ганзоригийг "Эрдэнэт"-ийн захирлаар томилох үед Оросууд орос хүнийг захирлаар нь тавина гэж нэлээн шахалт үзүүлсэн гэдэг. Тэрийг нь тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баяр сөрсөөр байгаад Ч.Ганзоригийг томилчихсон. Дараа нь Ч.Ганзориг нь улиран ажиллаж байхдаа эрүүл мэндийн шалтгаанаар үүрэгт ажлаа өгч, ТӨХ оронд нь Ц.Даваацэрэнг томилсон байдаг. Энэ үед ч гэсэн хойд хөршийн хувь нийлэгчид маань үйлдэрийн захирлаар орос хүн тавих ёстой гэж ихэд маргалдсан. Үүнээс үүдэлтэйгээр Оросууд "Эрдэнэт"-ийг буцааж авна гэсэн зүйл ярих болсон. Тэр ч байтугай хувьцааг нь олон улсын хөрөнгийн бирж дээр худалдаалах саналыг хүртэл гаргаж байжээ. Хэрвээ ийм шийдэлд хүрвэл Оросын баян компаниуд ОУ-ын хөрөнгийн зах зээл дээрээс "Эрдэнэт"-ийн хувьцааг бүгдийг нь худалдаж авах магадлал асар өндөр. Хэрэв тийм худалдааг хийхээр болвол тэдэнд давуу байдал үүсэх болно.
Оросуудын санаа зовж байгаа хамгийн гол зүйл бол манай орны эдийн засгийн хямрал, "Эрдэнэт" үйлдвэрийн алдагдал гэнэ. Тус үйлдвэр оны эхээр төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлж ажиллаж байсан ч өнгөрсөн хавраас эхэлж 200 орчим тэрбумын алдагдал хүлээжээ. Үүнтэй холбоотойгоор зарим цехүүдийн үйл ажиллагааг нь зогсоож, ажилчидтайгаа хөдөлмөрийн гэрээгээ шинэчилж, хөлсний болон гэрээгээр ажиллах иргэдийн авахаа түр зогсоосон аж. Энэ алдагдлын 49 хувийг Оросын тал үүрнэ. Тиймээс тэд ихэд бухимдаж байгаа бөгөөд "ГОК-ын захирлаар нь Орос хүн тавь, ТУЗ-ийг нь нэн яаралтай хуралдуул, манай талын байр суурийг нэмэгдүүл" гэсэн шахалтыг сая Их Хурлын даргад үзүүлжээ.
Яг үнэнийг хэлэхэд манайхан Эрдэнэт үйлдвэрийг удирдаж байгаа энэ цаг үед Эрдэнэттэй холбоотой ноцтой асуудлууд нэлээдгүй "чихнээс хонх" уясан нь үнэн. Улс төрчид болон бизнесийнхэн Эрдэнэт рүү янз бүрийн барааг зах зээлийн үнээс хамаагүй өндөр үнээр шахдаг байсан нь илэрч байлаа. Хувцас, хүнсний бүтээгдэхүүн тэр ч байтугай бэлгэвч хүртэл шахдаг тухай яриа гарж байлаа. Одоогийн захирал Ц.Даваацэрэн үүнийг зогсоохын тулд 105 аж ахуйн нэгжийн нэрсийг жагсаалтыг гаргаж дахин хамтарч ажиллахгүй байхыг сануулж, "хар жагсаалтад" оруулсан. Оросууд "Эрдэнэт"-ийг авна гэж шахалт үзүүлж байгаа шалтгаанд "шахааны бизнес" ч гэсэн тодорхой хувь нэмэрийг оруулж буй нь ойлгомжтой.
Өчигдөр нээлтээ хийсэн намрын чуулганы үеэр Их Хурлын дарга "Эрдэнэт"-ийн асуудлыг цухас дурдаад өнгөрсөн. Тэрбээр, "ОХУ-ын тал “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай асуудлыг Монгол Улсын Их Хурал ойрын хугацаанд хэлэлцэж шийдвэрлэж өгөхийг хүсч байна" гэж чуулганы индэр дээрээс хэлсэн. Энэ нь Орост болсон яриа, хэлэлцээр үнэн болохыг нотолж байгаа юм. Оросууд угаасаа "ойрын өдрүүдэд Засгийн газар хоорондын хамтын хэлэлцээрт нэмэлт өөрчлөлт оруул" гэж Их Хурлын даргад хүндхэн тулгалт үзүүлсэн. Тиймээс Их Хурлын дарга намрын чуулганы хэлэлцэх асуудалд дунд байхгүй хоёр улсын хамтын ажиллагааны гэрээнд өөрчлөлт оруулах суудлыг ярьж байгаа юм. Эрдэнэт бол цухас дурдаад өнгөрөх асуудал биш. Энэ бол маш том асуудал. Ирээдүйд монголчууд идэх хоолтой байх уу үгүй юу гэдгийг шийдэх чухал асуудал. Тиймээс асуудлыг улс төржүүлэлгүйгээр нухацтай хандах хэрэгтэй.
Хамгийн сонирхолтой нь эндээс тэд яагаад Ерөнхийлөгчийг биш, Ерөнхий сайдыг биш Их Хурлын даргыг дуудаж "Эрдэнэт"-ийг ярих болов гэдэг асуулт урган гарч байна. Яагаад гэвэл Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар "насгүй" болсон, Ерөнхийлөгч дахиад сонгогдож чадахгүй учраас цаашид улс төрийн тавцанд нэг хэсэгтээ улс төрийн томоохон хүчний бодлогыг тодорхойлж явна гэж дүгнэсэн учраас АН-ын дарга З.Энхболдыг дуудаж уулзсан хэрэг. Одоо харин З.Энхболд уг асуудалд хэрхэн, ямар байр сууринаас хандах вэ гэдгийг анхааралтай ажиглаж суух цаг ирлээ.
Ямартаа ч Оросууд Монгол дахь өмчлөлдөө санаа зовж эхэллээ. Өөрсдөө ч "манай улс танай улсад байгаа өөрсдийн өмчид санаа зовж байна. Яагаад гэвэл эдийн засаг нь хямраад, үнэгүйдээд, "УБ төмөр зам", "Монголроссцевтмент" гээд хамтарсан үйлдвэрүүд, нийгэмлэгүүд дандаа ашиггүй ажиллаж эхэллээ. Энэ нь бидний толгойг зовоож эхэлж байна гэсэн байр суурийг илэрхийллээ. Монгол-Оросын “Эрдэнэт vйлдвэр" ХХК нь зэс, молибдений хvдрийн олборлолт, баяжуулалтаар Ази тивдээ томоохонд тооцогддог vйлдвэр юм. Бидний 30 гаруй жил тэжээж ирсэн "саалийн үнээ" болох "Эрдэнэт"-ээ тавиад туух уу, аль эсвэл үйл ажиллагааг нь өөрчилж ашиг орлогын нэмэгдүүлэх үү !!!
Г.Лхагваа
