Татварын ерөнхий газрын дарга Б.Заяабалтай ярилцлаа.

-Сүүлийн жилүүдэд татварын орлого дандаа өссөн дүнтэй байгаа. Ирэх онд 19 их наядын орлого төвлөрүүлэхээр төсвөө баталлаа. Үүнтэй холбоотойгоор татвар нэмэх үү?

-Монголын татварын алба бол төрийн гаргасан шийдвэр, УИХ-аас баталсан хууль, тогтоомжийг хэрэгжүүлэгч Засгийн газрын харьяа байгууллага. Тэр утгаараа татварын хуулийг хэрэгжүүлдэг, улс болон орон нутгийн төсвийн орлогыг төвлөрүүлдэг байгууллага гэсэн үг. Ирэх онд улсын болон орон нутгийн нийт төсвийн орлого 19.7 их наяд төгрөгт хүрсэн байгаа. Үүнээс татварын алба улсын төсвийн орлогын хувьд 55 хувийг нь буюу 7.2 их наядыг бүрдүүлнэ. Үлдэх хувийг нь бусад төрийн байгууллага бүрдүүлэн ажилладаг. Орон нутгийн төсвийг үндсэндээ татварын алба бүрдүүлэн ажиллаж байгаа, удахгүй орон нутаг иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаараа хэлэлцэн батлах хуулийн цаглабартай. Бидний харж байгаагаар орон нутгийн төсөв буюу аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг төсөв нийлээд 2.9 орчим их наядын орлого батлагдах байх. Ингээд үзвэл ирэх онд татварын алба 10 их наядын орлогын төлөвлөгөөг биелүүлэхээр ажиллах болж байна гэсэн үг.

Сүүлийн жилүүдэд ковидын жилийг эс тооцвол үндсэндээ эдийн засгийн өсөлттэй явж ирсэн. Шууд утгаар нь бизнесийн тэлэлт явагдаж байна гэж ойлгож болно. Тэгэхээр жил бүр татварын орлого дагаад нэмэгдээд явах нь зүй ёсны асуудал. Саяхан УИХ-аар 2023 оны төсвийн тухай хууль батлахад зөвхөн ХХОАТ-ын хуулинд олон улсын жишгийг дагуу шаталсан тогтолцоог оруулж өгсөн. Сарын 10 сая хүртэлх цалинтай иргэдэд одоогийн мөрдөж байгаа хууль хэвээрээ буюу 10 хувийн татвар үйлчилнэ. Харин сарын цалин нь 10 - 15 сая хүртэлх цалинтай бол 15 хувь, 15 саяас дээш төгрөгийн цалинтай бол 20 хувийн татвар төлөхөөр болж байгаа юм. Манай улсад 870 мянган ажил эрхлэгч цалин авч ажилладаг бүртгэлтэй. ХХОАТ-ын тухай хуульд орсон уг өөрчлөлт сарын цалин нь 10 сая төгрөгөөс дээш цалинтай 1300 хүнд л үйлчилнэ. Хуулийн нөлөөллөөр төсөвт нэмэлт 10 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрнө. Орлогын төлөвлөгөөг биелүүлэн ажиллахын тулд татварын тайлагналыг хялбар болгох, татварын баазыг нэмэгдүүлэх, далд эдийн засгийг бууруулах, татвараас зугатах, зайлсхийх явдлыг зогсоох гэх мэт олон арга хэмжээг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. -Цар тахлын жилүүд, дайны нөхцөл байдал бизнесийнхэнд хамгийн хүндээр туслаа. Эдийн засаг амаргүй дээр татварын дарамтаас өндийж чадахгүй нь гэдэг. Нөгөө талд Засгийн газраас иргэн, аж ахуйн нэгжийг тэднийг дэмжих жил болгон зарлаад л байдаг. Хөрсөн дээрээ аж ахуйн нэгжүүд ар араасаа дампуурч байна. Ингэхэд бизнесийнхнийг дэмжсэн татварын бодлого бодитоор хэрэгждэг юм уу?

-Эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, бизнес эрхлэгчдийг дэмжих зорилгоор Улсын Их Хурлаас 2019 оны гуравдугаар сарын 22-ны өдөр баталсан татварын багц хуулийн шинэчлэл 2020 оноос хэрэгжиж эхэлсэн. Үндсэндээ Засгийн газраас жижиг, бичил аж ахуйн нэгжүүдийг татварын бодлогоор дэмжиж ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, үйл ажиллагааг тэлэх зорилготой шинэчлэл хийгдсэн. Татварын шинэчлэлийн хүрээнд татварын хялбаршуулсан горим нэвтрүүлсэн. Ингэснээр татварын бүртгэл, тайлагналын тоог цөөрүүлсэн. Цахим орчноор татвар төлөгчийн ачаалал буурсан. Татварын албанд бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжүүдийн 97 хувь нь нэг хувийн татвар төлөхөөр байна. Харин үлдсэн 2.7 хувь нь 10 хувийн, үлдсэн 0.3 хувь нь 25 хувийн татвар төлөхөөр болсон. Жилийн 300 саяас 1.5 тэрбум төгрөгийн борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжүүдэд ногдуулж, төлүүлсэн татварын 90 хувийн буцаан олголт хэрэгжиж эхэлснээр 2020 онд 900 орчим аж ахуйн нэгж 8.5 тэрбум төгрөгийн буцаан олголт авч байв. Тэгвэл 2021 оны жилийн эцсийн тайлангийн ногдлоо төлсөн 2.769 татвар төлөгчдөд 42 орчим тэрбум төгрөгийг буцаан олгоод байна.

Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд дэлхий нийтийг хамарсан "Ковид-19" цар тахлын нөлөөгөөр татвар төлөгч бизнес эрхлэгч иргэн, хуулийн этгээдийн үйл ажиллагаа доголдож, санхүүгийн ашигт сөргөөр нөлөөлсөн нь хуулиар ногдуулсан татварыг хурааж төсөвт төвлөрүүлэхэд эрсдэл учирсан. Үүнийг дагаад татварын албанд төлөх өрийн хэмжээ нэмэгдсэн. Нөгөө талаар цар талхын үеийн олон улсуудын жишгийн дагуу татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт олгож ирсэн. Тухайлбал, татвараа төлж чадахгүй болсон татвар төлөгчдийг алданги, торгуулиас чөлөөлөх, үйл ажиллагааны алдагдал болон түрээсийн үнээ буулгасан тохиолдолд дараа онуудад шилжүүлэн хасагдуулан тооцуулах, ажлын байрыг хадгалах бодлогын хүрээнд хувь хүний орлогын албан татвараас нь чөлөөлөх зэрэг нэлээд арга хэмжээ авсан. Нийт татвар төлөх мөнгөн дүнгээрээ 700 орчим тэрбум төгрөгтэй тэнцэхүйц хэмжээний дэмжлэгийг үзүүлсэн нь эдийн засгийн уналтыг бууруулж жийргэвч болоход гол нөлөө үзүүлсэн гэсэн судалгаа тооцоонууд гарсан байгаа.

Монгол Улсад бизнес эрхлэх үүднээс жилдээ 15-20 мянган хуулийн этгээд байгуулагддаг. Таван жилийн өмнө гэхэд 160 мянган хуулийн этгээд байсан бол одоо 240 мянган хуулийн этгээд үйл ажиллагаа явуулж байна. Ковидын үед ч хуулийн этгээдүүд шинээр нэмэгдэх процесс хэвийн явагдаж байсан.

-Татварын алба бол нийгмийн хардлагад байнга өртдөг байгууллага. Байцаагч нар авлига авдаг ч гэсэн яриа салдаггүй шүү дээ?

-Төрийн байгууллагын үндсэн зарчим нийтэд нээлттэй, ил тод байх. Энэ дагуу олны нүдэнд ил тод байх нь эргээд бидний ажилд ч эерэг нөлөөтэй гэж үзэж байна. Нөгөө талаар Засгийн газрын цахим шилжилт бодлогын хүрээнд Монголын татварын алба үе шаттайгаар цахимжиж байна. Цахимжилтаа сайжруулах тусам таны хэлсний дагуу байцаагчийн санаатай болон санамсаргүй алдааг урьдчилан засварлах боломжтой болж байгаа. Тухайлбал, бид TAIS буюу Татварын нэгдсэн системтэй болсон. Манай байцаагч нар системдээ нэвтрэх өөр өөрийн кодтой. Үндсэн чиг үүргээсээ хамаараад системд хандах эрхтэй. Системд хэн, хэдийд нэвтэрсэн, ямар зорилгоор, ямар чиглэлийн ажил гүйцэтгэсэн, ямар татвар төлөгчийн тайлан мэдээ дээр ажилласан гээд эцэст тухайн байцаагчийн ажлын гүйцэтгэл нь шууд харагддаг болсон.

Одоо бид үйл ажиллагааныхаа шинэчлэлийн хүрээнд татвар төлөгчийн тайлан илгээсэн тухайн цаг хугацаанд нь тайлангийнхан үнэн зөв байдлыг нь тогтоохыг эрмэлзэн ажиллаж байсан. Үүний тулд татварын мэдээ, дата дээр суурилсан их өгөгдлийн сан үүсгэн машинд таниулахуй технологийг ашиглан олон улсад татварын тайланг үнэлэх стандарт шалгууруудаар систем өөрөө тодорхойлох болсон. Системээс алдаатай тайлан гэж үзсэн тохиолдолд татвар төлөгчийг өөрийнхөө тайлан засах, алдааг нь илтгэсэн комментын хамт илгээн ажиллаж байгаа. Татвар төлөгч өөрөө алдаагаа засаад системд хянагдаад хүлээн авсан тохиолдолд татвар төлөгч татварын эрсдэлээс айхгүй үйл ажиллагаагаа явуулах бүрэн боломжтой гэсэн үг.

Татвар төлөгч алдаатай тайлан илгээхээс нь сэргийлэх үүднээс татварын алба өөрт байгаа мэдээлэл дээрээ тулгуурлан зарим төрлийн татварын тайланг урьдчилан бэлтгэн хүргүүлэх, татвар төлөгч өөрөө татварын мэдээтэй тулган хянан үзэж тайлан зөв ирүүлэх боломжийг хангаж өгсөн байгаа. Тухайлбал, ХХОАТ, НӨАТ, АМНАТ зэргийг ийм болгосон. Цаашид татвар төлөгчдийн санал, хүсэлтийн дагуу нэмэлт өөрчлөлт хийгээд сайжруулаад явах болно.

-Ингэж мэдээллийн технологийг татварын албанд нэвтрүүлснээр орлого төвлөрүүлэлтэд давуу тал болжээ?

-Тэгэлгүй яахав. Ковидын үед татварын алба орлогоо давуулан биелүүлж байсан нь мэдээллийн технологийг амжилттай нэвтрүүлсэнтэй шууд холбоотой юм. Энэ оны арванхоёрдугаар сард болох ОУВС-гийн захирлуудын хурлаар Монголын татварын албаны цахим шилжилт, үр дүнгийн талаар танилцуулга оруулахаар болсон.

-АМНАТ-ын тайлантай холбоотой заалт төсөв хэлэлцэж байх үед багагүй маргаан дагуулсан. Ямар өөрчлөлт орсон юм бэ?

-Ирэх жилийн төсөв хэлэлцэхтэй зэрэгцээд нүүрс экспортын асуудал, хулгайн нүүрс гэх мэт асуудлууд яригдсан. Ер нь Үндсэн хуулиараа Монголын иргэд байгалийн баялгийн эзэн буюу ашиг хүртэгч нь шүү дээ. Яаж гэвэл татвараар дамжиж л ашиг хүртэнэ. Манай албаныхан ч үүнийг ухамсарлан ажилладаг.

Байгалийн баялаг ашиглагчийн татварыг яаж ил тод, нээлттэй, үнэн зөв суутган тооцох, төлүүлэх вэ гэдгийн хүрээнд асуудал яригдсан гэж ойлгож болно. Энэ дагуу Засгийн газрын шийдвэр гарсан бид ажиллаж байна. 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд Монгол Улсын хилээр гарах бүх байгалийн баялгийн бүртгэлийг цахимжуулах, хаанаас олборлосон, хэнд зарсан, доторх баялгийн агуулга бүхий гаалийн лаборатори шинжилгээний дүн, тоо хэмжээ, биржийн үнэ зэрэг бүгдийг нь ил тод болгохоор болсон. Иймд бид энэхүү мэдээллүүд дээрээ тулгуурлаад АМНАТ тайланг гаргаж татвар төлөгчдөд алдаагүй үнэн зөв хүргүүлэх, төлүүлэх боломж бүрдэж байгаа.

-Нүүрсний хулгайн асуудал шуугьж байна. Н.Энхбаяр гишүүн таныг нүүрс гаргах процессыг мэддэг болох юм уу. Дараагийн мафийн эзэн зэргээр чуулганы хуралдаанд хэлж байсан. Энэ талаар та мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Ашигт малтмалын баялгийг худалдах гэрээ, тээврийн гэрээ, биржийн үнэ, гаалийн лабораторийн мэдээ гэх мэт нүүрсний амнаас хил гарах хүртлэх бүх ажиллагаануудыг татварын мэдээллийн системд бүртгэж цахимжуулах тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт орсон. Гол зорилго нь хулгайгаас хамгаалах, татвараа үнэн зөв тооцож авах шүү дээ. Үүнийг буруу ойлгосон байх.

-Далд эдийн засгийг ил болгохоор НӨАТ-ын сугалааг оруулж ирсэн байдаг. Ер нь далд эдийн засагтай яаж тэмцэж байна вэ?

-Далд эдийн засгийн судалгааг хуулиараа Үндэсний статистикийн газар Дэлхийн банкны заавраар хийдэг. Таван жилд нэг удаа мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтарч судалгаа явуулдаг. Хамгийн сүүлд 2020 оны байдлаар далд эдийн засаг ДНБ-ий 20 орчим хувьтай байсан байх. Татварын албаны бас нэг зорилго бол далд эдийн засгийг бууруулах юм. Өөрөөр хэлбэл, татвараа төлөхгүй эргэлдээд байгаа мөнгөнд хяналт тавьж татвараа авна гэсэн үг. Үүний тулд далд эдийн засгийг бууруулах стратегийг хэрэгжүүлж байна. Нэгдүгээрт, НӨАТ-ын хэрэгжилтийг сайжруулах юм. Иймд урамшууллын бодлогыг хэрэгжүүлж байна. Урамшууллын бодлого дотроо хоёр төрөлтэй. Эхнийх нь хоёр хувийн буцаан олголт. Үүний цаана НӨАТ төлөгч татвар төлөгчдийн борлуулалтын орлогыг хянах юм. Хоёр дахь нь НӨАТ-ын сугалаа зохион байгуулах юм. Энэ нь НӨАТ төлөгч биш татвар төлөгчдийн борлуулалтын орлогыг хянах зорилготой. Урамшууллын бодлогын цаана худалдаа хийж буй бүх иргэдийг баримтаа авахыг шаардна. Энэ бол далд эдийн засгийг буулгахад иргэн бүрийн оролцоог нэмсэн бодлого юм. Үр дүнтэй зөв бодлого хэрэгжиж байгаа гэдэг нь тодорхой байгаа.

-Нийгэмд НӨАТ-ын сугалааг болиулж, иргэдэд очих хувийг нэмсэн нь дээр гэх байр суурь давамгайлдаг. Яагаад гэвэл сугалааны системийнхэн өөрсдөдөө хонжвор тааруулсан хэл ам гарсан шүү дээ?

-НӨАТ хоёр хувийн буцаан олголтыг жилд 1.2 сая иргэнд 260 тэрбумыг олгодог бол сугалааны хонжворт 350 мянган иргэнд 15 тэрбум төгрөг зориулдаг. Буцаан олголт нь НӨАТ төлөгч татвар төлөгчийн борлуулалтын орлогод хяналт тавих, сугалаа нь НӨАТ төлөгч бус татвар төлөгчийн борлуулалтын орлогод хяналт тавих зорилготой юм аа.

Энэ оны дөрөвдүгээр сард Сангийн сайдын зүгээс сугалаа зохион байгуулах арга хэлбэрийг олон улсын жишиг судлан өөрчлөх шийдвэр гаргаж зогсоосон. Бид Сангийн яамтай хамтран ажиллаж есдүгээр сараас сугалааны шинэ хувилбарыг явуулж эхэлсэн. Энэ хугацаанд НӨАТ баримт олголт сар бүр доошилж байсан. Шинэ хувилбараар сугалаа явуулж эхлээд хоёр сар болох хугацаанд НӨАТ баримт олголт 10 саяар нэмэгдэж эхэлсэн. Энэ сугалаа бас хэрэгтэй бодлогын арга хэрэгсэл байна гэдэг нь харагдаж байгаа.

Татварын системийн ажилчид хонжвор хождог гэх яриа нийгмийн сүлжээгээр удаа дараа явж байсан. Энэ дагуу холбогдох хууль хүчнийхэнд хүсэлт тавьж шалгуулж байсан. Тийм зүйл гараагүй гэдгийг мэдэгдье. Бидний хувьд эрүүгийн шинж чанар бүхий асуудлыг хууль хяналтын байгууллага руу шилжүүлэх хуулийн зохицуулалттай. Энэ дагуу зарим татвар төлөгчдийн хууль бус ажиллагааг илрүүлэн хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлэн хамтран ажиллаж буй хэд хэдэн зөрчлийн асуудлууд бий.

-Олигархиуд, улстөрчид, эрх мэдэлтнүүд мэдээлэлд ойр давуу байдлаа ашиглан татварын хөнгөлөлт, урамшууллыг хүртээд байна уу?

-Татвар бол тусгаар тогтносон бүрэн эрхт байдлын баталгаа. Монгол Улс өөрийн татварын системээ өөрөө тогтоодог, бүрдүүлдэг орон. Энэ эрх нь УИХ-д хадгалагддаг. Татвар нь төрийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх эх үүсвэр болох хэдий ч нөгөө талдаа бизнесийг дэмжихүйц, хөрөнгө оруулагчдыг татахуйц, бусад орнуудаас илүү боломжийг олгосон татварын системтэй байхыг шаарддаг. Манай татварын системд импортыг орлох экспорт руу чиглэсэн үйлвэрлэл, үйлчилгээг дэмжсэн олон төрлийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлтүүд бий. Түүнийг хуулийн дагуу гадаадын болон дотоодын бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулагч хэнбугай ч хүртэх эрхтэй.

-Таныг АТГ-аас шалгаж байгаа тухай хэвлэлүүд бичих боллоо. Татварын ерөнхий газрын дарга нараа шагнасан, байшин барилга, хувцас хунарт төсвийн мөнгө урсгалаа гэх мэдээлэл бий. Энэ үнэн үү?

-Төрийн байгууллагууд гагцхүү төрийн хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Бид хуулийн хэрэгжилтийг ханган ажилладаг байгууллагын хувьд хуулийг даган мөрдөн ажиллах хууль ёсны үүрэгтэй. Төрийн байгууллагуудын санхүүгийн үйл ажиллагаа нь төсвийн тухай хуулийн дагуу зарцуулагдах хуультай. Төсвийн тухай хуулийн дагуу жил бүр батлагдсан төсвийн хөрөнгө оруулалтад тавигдсан хөрөнгө худалдан авах ажиллагааг тендерийн тухай хуулийн дагуу зохион байгуулах, тендерийн болон шилэн дансанд байршуулах ёстой. Энэ бүхэн хуулийн дагуу явагдсан аж. Нийтэд нээлттэй тавигдсан асуудал. Шагнасан тухай бол аль ч төрийн байгууллага, төсөвт байгууллага төсвийн тухай хуульд заасны дагуу зарлагын хэмнэлтээсээ ажилчдаа шагнах боломжтой. Бидний хувьд хуулийн дагуу, дотоод журмынхаа дагуу ковидын үед болон олон жил албандаа ажилласан аймаг, дүүргийн дарга, эрүүл мэндийн хувьд хүсэлт гаргасан албан хаагчдаа, албаны цахим системийн хөгжүүлэлтийг хариуцан ажилласан, ковидын үед улсын комисст дайчлагдан ажилласан зэрэг ажилчиддаа урамшуулал олгосон. Олон нийтийн сүлжээгээр нэр нь буруу бичигдсэн, хувь хүний нууцыг хамгаалах тухай хуулийг зөрчсөн алдаатай мэдээлэл явж байна лээ.