Ковид-19 халдварын үед амьсгалын замын өвчлөл тэр дундаа сүрьеэ өвчнийг анхаарах шаардлагатай талаар ХӨСҮТ-ийн Сүрьеэгийн клиникийн эрхлэгч, Монгол Улсын гавьяат эмч З.Мягмаржавтай ярилцлаа.

НЭГ. Монгол Улсын жил бүр шинээр 4000 орчим тохиолдол бүртгэгдэж байгаагаас 200 орчим нь нас барж байна

-Бид сүрьеэг халдварт өвчин л гэж мэдэхээс түүний хоруу чанарын талаар төдийлөн сайн мэддэггүй?

Сүрьеэ өвчин нь сүрьеэгийн савханцар гэгдэх нянгаар үүсгэгддэг, зонхилох тохиолдолд уушгийг сонгомолоор гэмтээдэг, цөөн тохиолдолд уушгины гялтан давхаргыг гэмтээдэг амьсгалын замаар дамждаг халдварт өвчин гэж тодорхойлж ирсэн. Миний хувьд эрүүл мэндийн салбарт 40 жил ажиллахдаа сүүлийн 15 жилд нь ХӨСҮТ-д сүрьеэгийн эмчээр ажиллаж байна. 1990-ээд оны үед сүрьеэ өвчнийг нийгмийн халдварт өвчин гэж үздэг байсан бол одоо ч энэ мөн чанар нь алдагдаагүй хэвээр байна. Учир нь хаана ядуурал байна, ажилгүйдэл, орон гэргүй, хүнсний дутагдалд орсон хүмүүс байна, хаана дархлаа унасан хүмүүс өндөр байна тэнд л сүрьеэ өвчний тархалт өндөр байдаг.

Сүрьеэ нь эдгэрдэг өвчин хэрнээ дэлхий даяар болон манай улсад халдварт өвчний нас баралтын дунд тэргүүлэх шалтгааны нэг байсаар байна.

Монгол Улсын хувьд жил бүр шинээр 4000 орчим тохиолдол бүртгэгдэж байгаагаас 200 орчим нь нас барж байна. Энэ нь гурван сая гаруйхан хүн амтай манай улсад сүрьеэгийн тархалт өндөр байгааг харуулж байгаа юм.

"60 хүүхэд сурдаг нэг ангид нэг хүүхэд халдвартай сүрьеэгээр өвдөхөд тухайн ангид байгаа хүүхдүүдийн ихэнх нь халдвар авдаг"

-Сүрьеэгээр ихэвчлэн ямар шинж тэмдэгтэй хүмүүс өвчилж байна вэ?

- Ихэвчлэн дархлаа султай буюу эрсдэлт бүлгийн хүн ам болох өндөр настан, бага насны хүүхдүүд, архаг хууч өвчтэй мөн чихрийн шижин, ДОХ-той өвчтэй хүмүүс сүрьеэгээр өвчилдөг. Ялангуяа чихрийн шижинтэй таван хүн тутмын гурав нь уг өвчнөөр өвчилж байна.

Манай улсын хувьд сүрьеэгийн тархалтыг бууруулах хамгийн эхний зорилго бол халдвартай сүрьеэтэй хүнийг эрт оношлон, яаралтай эмчлэх.

Халдвартай сүрьеэтэй нэг л хүнийг нэг жил эмчлэхгүй, оношлохгүй байхад л тухайн хүн 100 хүнд халдвар тараадаг бөгөөд эдгээр хүмүүсийн 10 нь уг өвчнөөр өвчилж байна.

Энэ мэтээр гинжин хэлхээ үүсэж, нийгэмд уг өвчний тархалт нэмэгддэг бөгөөд үүнийг зогсоох хамгийн сайн арга нь өвчтөнийг оношлоод эмчилгээг цаг алдалгүй хийх. Үүнээс гадна цэцэрлэгийн хүүхдүүд, ЕБС-ийн сурагчид, оюутнууд их өртдөг бөгөөд үүний шалтгаан нь анги танхимийн багтаамж, агааржуулалт гэх мэт сурах орчин нөхцөл нь алдагдсантай холбоотой. Жишээ нь 60 хүүхэд сурдаг нэг ангид нэг хүүхэд халдвартай сүрьеэгээр өвдөхөд тухайн ангид байгаа хүүхдүүдийн ихэнх нь халдвар авдаг.

Дээр нь оюутнуудын хувьд хоолноос авах шим тэжээлээ хангалттай сайн авч чаддаггүй, хоолны буруу зуршилтай, хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн болон бэлэн гоймон идэж гаазтай ундаа, чихэрлэг хүнс ихээр хэрэглэж байгаатай нь холбоотой. Уг амьдралын хэв маяг манай улсын хүүхэд, залуучуудын дунд элбэг болж байгаа нь харамсалтай.

Түүнчлэн шоронгийн сүрьеэ маш их сэтгэл түгшээж байгаа. Улсын хэмжээнд ял эдэлж буй иргэдийн сүрьеэг эмчилдэг эмнэлэг хүртэл бий. Шоронгийн хувьд агааржуулалт муутай, чийгшил өндөртэй, харанхуй орчин байдаг учраас сүрьеэгийн бактерын өсөж үржих таатай нөхцөл нь болдог.

"Сүрьеэ өвчин нь их хор хохиролтой бөгөөд дандаа хөдөлмөрийн насын иргэд өвчилдөг"

-Сүрьеэгийн тархалтын зогсооход хамгийн чухал хүчин зүйл нь юу вэ?

Сүрьеэтэй тэмцэхэд иргэн бүрийн оролцоо чухал. Энэ ганц эмч мэргэжилтэн, ЭМЯ-ны асуудал биш. Мөн төр засаг иргэдийн амьдрах нөхцөлийг сайжруулахад онцгойлон анхаарч, агаарын чанар, аюулгүй тайван хот, улсыг бий болгож иргэдийн ажлын байрыг нэмэгдүүлэхэд онцгойлон анхаарах шаардлагатай.

Сүрьеэ өвчин нь их хор хохиролтой бөгөөд дандаа хөдөлмөрийн насын иргэд өвчилдөг. Сүрьеэ нь эдгэрдэг өвчин боловч өвчлөлийн тоо буурахгүй байгаа нь нийгэмтэй холбоотой. Сүрьеэтэй иргэдийн гэр бүл, ажлын хамт олон, найз нөхөд, нийгмийн зүгээс ялгаварлан гадуурхах явдал байсаар байна. Иймээс өвчтөн өвчилсөн тухайгаа гэр бүл, ах дүү, ажлын хамт олондоо хэлэхгүй, нуудаг. Энэ нь өвчний тархалтыг нэмэгдүүлэх том шалтгаан болж байгаагаас гадна өвчин хүндрэх нөхцөл болж, эмнэлэгт хожимдож ирж тусламж үйлчилгээ аваад эдгэрэх хугацаа нь хүртэл сунжирдаг.

Сүрьеэгийн эмийн эмчилгээний хамгийн бага хугацаа нь зургаан сар байдаг бол хамгийн удаандаа 24 сар үргэлжилдэг.

Тэгэхээр ийм урт хугацаанд эмчлэгддэг өвчин байна уу гэхээр бас ховор. Зөвхөн энэ хугацаанд уудаг эмийн өртөг ямар байх уу, дээрээс нь хөдөлмөрийн чадвараа алдаад эмчийн хяналтанд эмээ ууж хянуулж байх шаардлагатай болсноор эдийн засгийн хувьд өвчтөн хямралд өртдөг. Тиймээс эрт үед нь илрүүлэх, урьдчилан сэргийлэх нь хамгийн чухал.

Сүрьеэгийн эмийн эмчилгээнд маш олон тооны эмийг удаан хугацаагаар уудаг. Үүнээс болоод зарим хүмүүс эмчилгээний явцад шантрах, эмээ хаях тохиолдол цөөнгүй байдаг байх. Энэ нь ямар хор уршигтай вэ?

-Мэдрэг сүрьеэгээр өвдсөн хүн өдөр тутамдаа дөрвөн төрлийн эмийг хослолоор нь хоёр сар ууна. Үлдсэн дөрвөн сард нь хоёр эмийн хослолыг ууж нийт зургаан сар уугаад эдгэрдэг. Гэтэл олон эмэнд дасалтай сүрьеэ нь хамгийн төвөгтэй. Манай сүрьеэгийн поликлиник нь Монгол Улсын хэмжээнд үйлчилгээ үзүүлдэг ганц байгууллага. Манай хүүхдийн тасгаар жилд дунджаар 400 хүүхэд сүрьеэгээр өвчилж байна.

Мэдрэг сүрьеэгээр өвдөөд, өвчтөн өөрөө хайхрамжгүй зургаан сарын эмчилгээгээ тасалдаг, хоёр сар эмээ уугаад хоол ундандаа ороод дархлаа нь сэргээд бие нь эрүүлжээд ирэхэд би эдгэсэн гэдэг хандлагаар хайнга хандаад эмээ хаячихдаг.

Эмээ тасалсан иргэд эмийн дасалтай болдог. Нэг ёсондоо ууж байсан эм нь үйлчлэхээ болиод, сүрьеэгийн вируст тэсвэртэй болно гэсэн үг.

Нэгэнт эмэнд дасалтай сүрьеэгээр өвчилсөн тохиолдолд тэр дасалтай сүрьеэгээ эргэн тойрныхон гэр бүл, найз нөхөд, ажлын хамт олондоо халдааж байдаг. Эндээс л цикл эхэлж байгаа юм. Хүн анхдагч халдвар авахдаа дасалтай сүрьеэгийн халлдвар авсан бол энэ сүрьеэгээр л өвчилдөг гэсэн үг. Энэ маш хэцүү, маш эмгэнэлтэй. Эмэнд дасалтай сүрьеэ нь эдийн засгийн хувьд ч тэр, өвчтөний биеийн байдалд ч тэр асар хохиролтой. Эмийн эмчилгээний хувьд л гэхэд 5-8 төрлийн эмийг өдөр бүр олон сар жилээр таслахгүй уухаас гадна эмийн гаж нөлөөг тэсвэрлэж давах, эмийн гаж нөлөөнөөс өвчтөн шантарч сэтгэлээр унах, өөртөө итгэх итгэл үнэмшилгүй болох, ингэснээр өвчтөний тавилан, амьдралынх нь тавилан нь эмгэнэлтэй байдлаар дуусдаг нөхцөл ч үүсдэг. Мэдээж залуу суурь өвчингүй өвчтөнүүд эдгэдэг бөгөөд үүнд эмнэлгийн эмч, мэргэжилтнүүдийн нөр их хөдөлмөр, хичээл зүтгэл, өвчтөнтэй харилцах харилцаа, тэдний сэтгэл санааны байдлыг ойлгож дэмжин ажилласнаар бий болдог.

Ер нь сүрьеэгээр өвчилсөн иргэдэд хамгийн их тусламж үзүүлэх хүмүүс нь ар гэр, найз нөхөд, хамт олон нь байх ёстой. Удаан урт хугацааны эмчилгээ хийдэг тул замдаа шантрах, эмээ хаях тохиолдол цөөнгүй.

-Сүрьеэ өвчнийг уушигны, уушигны бус гэж хоёр ангилдаг гэсэн. Өвчлөлийн харьцаа хэдэн хувь байдаг вэ?

-Дээхэн үед энэ харьцаа 80:20 байдаг байсан бол өнөөдөр энэ харьцаа алдагдах хандлагатай болж байна. Уушигны халдвартай сүрьеэ 70 хувь, уушигны бус хэлбэртэй сүрьеэ 30 болж байна. Магадгүй энэ 60:40 болж өөрчлөгдөх магадлалтай. Уушигны бус сүрьеэ гэдэгт ясны сүрьеэ, үе мөчний сүрьеэ, арьсны сүрьеэ, нүдний сүрьеэ гэх мэт. Ер нь сүрьеэгээр өвчилдөггүй эд эрхтэн гэж байдаггүй. Уушигны бус сүрьеэгийн өвлөл нэмэгдэж байна гэдэг нь иргэдийн дунд сүрьеэгийн тархалт өндөр байгааг илтгэж байгаа хамгийн тод хэлбэр.

Өнөөдөр манай эмнэлгийн Сүрьеэгийн яаралтай хүлээн авах тасгаар жилд 2100-2300 хүн дангаар болон давхардсан тоогоор хэвтэн эмчлүүлж байна.

Эдгээр иргэдийн дунд судалгаа хийж үзэхэд 1700-1800 нь уушигний халдвартай хэлбэрийн сүрьеэ, үлдсэн хэсэг нь халдваргүй хэлбэрийн сүрьеэ байдаг.

-Нийгэмд сүрьеэтэй иргэдийн гадуурхах үзэл арилахгүй байгаа нь юутай холбоотой вэ?

-Нийгэмд ялгаварлан гадуурхал байсаар байгаа нь “Сүрьеэ өвчин амьсгалын замаар халддаг халдварт өвчин гэсэн ойлголтыг бүгд мэдэж байгаа ч сүрьеэ болгон халдвартай биш гэдгийг ойлгодоггүйтэй холбоотой.

Уушигны халдвартай хэлбэрийн сүрьеэгээр өвдөөд, зөвхөн сүрьеэгийн микробактерыг ханиах, найтаахдаа ялгаруулж байгаа халдвартай хэлбэрийн уушигны сүрьеэгээр өвдсөн хүн л дамжуулна. Бусад хэлбэрийн сүрьеэгээр өвдсөн хүн хэзээ ч бусдад халдаахгүй. Тэр хүн тайван амгалан ар гэртээ байж, ажлаа хийж нийгмийн амьдралд чөлөөтэй оролцох боломжтой юм. Тэгтэл нийтээрээ сүрьеэ л гэж сонсвол энэ хүн халдвартай гэдэг байдлаар ялгаварлан гадуурхаж байна. Ер нь сүрьеэгийн халдварыг хэн ч, хэзээ ч авч болно. Тухайн хүн халдвар авсан боловч өвчлөхгүй, бусдад тараахгүй насан туршдаа ч явж болно. Гол нь тухайн хүний дархлаанаас л бүх зүйл шалтгаалж байгаа юм.

Энэ сүрьеэ өөрөө их сонин өвчин шүү дээ. Дэлхий дээр байгаа долоон тэрбум хүний гурван тэрбум нь халдвар авчихсан байдаг.

ХОЁР. Эмнэлэгт очиж эмээ уух боломжгүй сүрьеэтэй өвчтөний гэрээр тогтсон цагт очиж эмийг нь уулгах нь эмчилгээний үр дүнг сайжруулах давуу талтай

- Гэрээр эмийн эмчилгээгээ хийгээд явж байгаа иргэд цөөнгүй бий. Эдгээр иргэдэд хяналтыг хэрхэн тавьдаг вэ?

Гадаадын хөгжингүй орнуудад сүрьеэгийн өвчнөөр оношлогдсон л бол шууд гэрээр нь хянадаг тогтолцоо байдаг. Тогтсон цагт өвчтөний гэрт нь очиж эмийг нь уулгаад араас нь усыг нь уулгаж гарын үсэг зуруулаад явж байдаг. Харин энэ тогтолцоо манай улсад эхэлсэн байгаа.

Сүүлийн жилүүдэд Глобаль сангийн дэмжлэгтэй ДОХ, Сүрьеэгийн төслөөс хэвтэрт байгаа болон эмнэлэгт очиж эмээ уух боломжгүй иргэдэд явуулын баг гарган гэрт очиж эмийг нь уулгах, эмчилгээнд хяналт тавих ажлууд тогтмол хийгдэж эхэлжээ.

Мөн эмнэлгийн байгууллагын мэргэжилтэн, сайн дурынхан маань өвчтөний гэрээр тогтсон цагт очиж эмийг нь уулгадаг. Энэ эмчилгээний үр дүн маш сайн байгаа. Мэдрэг сүрьеэгээр өвдсөн 100 хүн 88-89 хувийн эдгэрэлттэй байна.

Учир нь миний дээр хэлсэнчлэн сүрьеэгээр өвчилж байгаа хүмүүсийн ихэнх нь амьдралын түвшин доогуур хүмүүс өвддөг болохоор өдөр болгон автобус, унаанд суугаад дүүргийн сүрьеэгийн диспансерт очиж эмээ авах боломжгүй хүмүүс ч их бий. Тиймээс тэр хүмүүсийг тогтмол цагт өдөр болгон ирээд эмээ уулгах нь өөрөө хэцүү. Тийм учраас өвчтөн, өвчтөний шууд хамрал бүхий ар гэрийнхэнтэй хамтран гэрт нь очиж эм уулгах үйлчилгээ эмчилгээний үр дүнг сайжруулах зэрэг маш олон давуу талыг авчирч байна.

-Өнөөдрийн байдлаар ХӨСҮТ-ийн Сүрьеэгийн поликлиникт хичнээн иргэн хэвтэн эмчлүүлж байна вэ?

- Өнөөдрийн байдлаар хэвтэн эмчлүүлж буй 80 гаруй өвчтөн байна. Эдгээр 80 өвчтөн нь хүндэрсэн өвчтөнүүд, цар тахлын нөхцөл байдалтай холбогдуулан иргэд тэр бүр эмнэлгээр үйлчлүүлэхгүй байна. Өвчтөнүүдийн хувьд өөрөө суурь өвчинтэй, нэмээд цар тахалд өртвөл хүндрэл үүсэх тул гэрийн хориондоо байгаад гэрийн хяналтанд эмчилгээгээ аваад явахыг эрхэмлэж байна. Сүрьеэ өвчин хүйтэн сэрүүний улиралд мэдэгдэхүйц ихэсдэг боловч жилийн дөрвөн улирал манай эмнэлэг хүний хөлнөөс тасардаггүй.

-Сүрьеэ өвчнөөр өвдсөн иргэдэд эрүүл мэндийн шалтгаант өвчний үлдэц үүсдэг үү?

-Байлгүй яахав, маш хор уршигтай өвчин. Уушигны халдвартай сүрьеэгээр өвдсөн бол сүрьеэгийн хоруу чанартай вирус уушгийг хэр их гэмтээсэн бэ гэдгээр тухайн хүний цаашдын хувь тавилан шийдэгддэг. Жишээ нь бүтэц эвдрэлтэй, хөндий үүссэн тохиолдол тухайн хүн байнгын амь насны эрсдэл байж байдаг. Тэр нь юу гэхээр уушигны цус алдалт. Хүн олон сар жилийн турш би өвчтэй гээд байнга хэвтээд байж чадахгүй нийгмийн амьдралд орно, биеийн хүчний ажил хийнэ, гүйж хариана, заримдаа санамсаргүй байдлаар унаж бэртэх гэх мэтэд цээжний хөндийд даралт үүсч цоорхой уушигаар цус алдалт үүсдэг. Мөн халуурсан үед халуун бууруулах цус шингэлэх эм уухад цус шингэрч цус алддаг.

-Сүрьеэгийн халдвар авсан өвчтөн ар гэрийнхэндээ хэрхэн халдвар тараахгүй байх вэ?

-Энэ бол маш энгийн. Өнөөдрийн бидний зүүж байгаа маск. Миний хувьд энэ тасагт 15 жил ажиллаж байна. Манай тасагт 30 гаран жил ажилласан хүн ч байна. Бидний хувьд яг л адилхан нэг удаагийн маскаа хэрэглээд л ажлаа хийгээд өөрийгөө халдвараас сэргийлээд явж байна.

-Ярилцлага өгсөнд баярлалаа.