Бид єнгєрсєн нэгдvгээр сарын 27-нд Сонгинохайрхан дvvргийн XXV хорооны нутаг дэвсгэрээс анх занданшуулсан шарил олдсон тухай мэдээлж байсан билээ.
Завхан аймгийн харьяат иргэн энэхvv онгоныг худалдаалахаар интернэтэд зар тавьснаар хууль хяналтын байгууллагынхан анх мэдэж, тусгай ажиллагаа явуулан баривчилж, шарилыг Шvvхийн шинжилгээний vндэсний хvрээлэнд хvлээлгэн єгснєєс хойш єдгєє даруй хоёр сар болох гэж байна. Энэхvv онгон нь Цэвээн-Арашийн Чvлтэмжамц /ард олноо “Євгєн Гэсэр лам” хэмээн єргємжлєгдсєн хувилгаан/-ы баруун гарын шавь цорж Санжжавынх болох нь мєрдєн байцаалтын явцад тогтоогдсон тєдийгvй хуучин байсан ор нь онгойгоод vлдсэнийг орон нутгийн цагдаагийн байгууллагынхан баталсан. Ийнхvv хаанаас авсан, хэний онгон болох нь тодорхой болсон.
Мэдээж нэгэнт олонд ил болсон учраас онгоныг судлах ажлын хэсэг байгуулсан бєгєєд vvнд Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны яам, Хууль зvйн яамныхан хамтран ажилласан. Тvрvvч нь 1-р нvvрт
Албан бус мэдээгээр бол Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасгийн Батсайхан гэгч ажлын хэсгийг ахлан ажиллажээ. Тvvнтэй хамт Бурханч лам Г.Пvрэвбат, Шинжлэх ухааны академийн Архелогийн хvрээлэн, Тvvхийн хvрээлэн, Шvvхийн шинжилгээний vндэсний хvрээлэнгийн албаны хvмvvс байсан байна.
Одоогийн байдлаар цагдаагийн байгууллагынхан мєрдєн байцаах ажиллагаа vргэлжилж байгаа хэмээн тайлбарлан, мэдээлэл єгєхийг тєвдєхгvй байгаа. Энэхvv онгоны талаар зєвхєн монголчууд ч биш гадаадын улс гvрнvvдээс ч анхаарал хандуулсаар байгаа билээ. Тэр ч байтугай “шинэ мэдээлэл гарвал бидэнтэй хуваалцаарай” хэмээн хvссэн нь ч бий. Харамсалтай нь онгоны тухайд єнєєг хvртэл Шvvхийн шинжилгээний vндэсний хvрээлэнд хаалттай “vзмэр” болсоор байгаа юм.
Учир нь энэхvv онгоныг одоо бол Архелогийн буюу шинжлэх ухаан талаас нь бvх судалгааг хийсэн гэнэ. Тус хvрээлэнгийн зvгээс хvн судлал буюу нас, єндрийг нь тодорхойлох зэрэг ажлаа хийж гvйцэтгэсэн гэж vзэж байгаа аж. Манай архелогчдын хувьд нарийвчилсан байдлаар томмографын аппаратад оруулж судлах нєхцєл бол байхгvй. Тэр талын тоног тєхєєрємж байдаггvй. Тиймээс Шvvхийн шинжилгээний хvрээлэнгийн томмографаар харах гэж оролдоод бvтэлгvйтсэн байна. Суугаа байрлалтай учраас онгоны хєл нь тулаад байгтаагvй тухай мэргэжилтнvvд нь хэлж байсан юм.
Тvvнчлэн одоо энэхvv онгоныг хэн хариуцах нь ч тун тодорхойгvй байгаа аж. Уг нь Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны яамнаас хэнд хариуцуулахаа шийдвэрлэх ёстой. Гэвч єнєєг хvртэл хэрхэхийг тогтоогvй бєгєєд хэрэг шийдвэрлэгдээгvй гэдэг vг хэлдэг юм билээ. Нэгэнт хийх ажлаа гvйцэтгэсэн учраас шинжлэх ухааны байгууллагынхан дvгнэлтээ гаргаад єгчихсєн гэнэ. Хаана, хэзээ амьдарч байсан болон хаанаас авсан нь тодорхой учраас тэдний хувьд цорж Санжжав нь 40-50 эргэм насандаа нас барсан гэдэг дvгнэлтийг єгсєн байна.
Онгоныг анхнаасаа мэдэж байсан нь шашныхан. Тэд хаана, хэний онгон байгааг ерєнхийд нь мэддэг бєгєєд уламжлал, сvсэг, бишрэлээ дагаад тэр бvр зааж єгдєггvй. Тvvнчлэн олон нийтэд ил болгосонд ихээхэн дургvйлхэж байгаа юм. Монголын тал нутагт єєрийн эрхтэй болон эрхгvй занданшсан бие олон бий. Тэдгээр нь олны ємнє гарах цаг хугацаатай. Тэр vедээ л гарах жанцантай хэмээн vздэг. Тиймээс энэ удаагийн єєрийн эрхгvйгээр занданшсан цорж Санжжавын онгоныг хугацаанаас нь ємнє гаргасан бєгєєд буцаан залах талаар яригдаж эхэлжээ. Єєрєєр хэлбэл онгоныг шашныхан болон орон нутгийнхан хэрхэн залахаа шийдвэрлэхээр болоод байгаа бололтой. Бурханч лам Г.Пvрэвбатын хэлснээр Гэсэр ламын ойрын шавь. Одоогоос 200-гаад жилийн ємнєх хvн. Битvv хар хууз сахалтай, 70 орчим настайдаа таалал хураасан болов уу гэмээр тэмдэгтэй. Єндєр монхордуу хамартай. 180 см орчим єндєр биетэй хvн байсан юм билээ. Цорж гэдэг нь номын богд, орон хийдийг даасан том лам мяндаг тушаалтан гэнэ. Єєрийн биеийг єнєєг хvртэл хадгалагдах хэмжээнд занданшсан байгаа нь цорж Санжжав тодорхой хэмжээгээр бясалгалын шидийг олсон номтой хvн хэмээгдэж байна.
Гэтэл єдгєє нийслэлд паартай байшинд энгийн байдлаар хадгалагдсан хэвээр байна. Хариуцах эзэнгvй болчихоод байгаа учраас ингэхээс ч аргагvй. Магадгvй цагдаагийн байгууллага хэргийг нэг тийш шийдвэрлэвэл асуудалд хандах хандлага нь арай єєр болох байх.
Угаас Очирхайрхан ууланд орших багш, шавь хоёрт нутгийн иргэд болон сvсэгтнvvд эртнээс сvсэглэсээр ирсэн ажээ. Уулын бэлээс орой хvртэл машинаар явахад нэлээд бэрх замтай бєгєєд ихэнхдээ алхаж очдог. Тэнд очсон хvмvvс ажил, vйл, ахуй амьдралаа даатгадаг тухай нутгийнхан нь хуучилдаг.
Харин одоо бол сvсэгтэн олон Шvvхийн шинжилгээний vндэсний хvрээлэнгийн даргын арын єрєєгєєр сэм эргэлдэх болжээ. Нэгэнт ил гаргачихсан, барьж vзэж ч болохоор шахам байхад тийн хошуурахаас аргагvй биз.
Даргын арын єрєєнд орвол метр орчим єндєртэй дєрвєлжин зvйл дээр онгоныг байршуулсан байх бєгєєд шар дурдангаар ороож, євєр дээр нь цэнхэр хадаг тавьсан байна лээ. Тvvнчлэн хажууханд нь тvшлэгтэй сандал тавьж, тvvн дээр нь нэлээд олон єнгийн хадгийг дээр, дээрээс нь єрж, ємнє нь арц, хvж уугиулан орхисон байх юм билээ. Тэгэхээр очсон хvмvvс тvvнд мєргєж, зан vйл vйлдэн, хадаг залдаг нь тодорхой байгаа юм.
Гэхдээ шашныханы тайлбарлаж буйгаар энэхvv онгон нь одоо бол сэвтсэн гэнэ. Байх ёстой газраас нь зvй бусаар авч ирсэн нь онгон дагшин байдлыг нь алдагдуулдаг. Тиймээс буцаан залсан хойно нь сvсэглэн залбирч бол болно. Тvvнээс одоо хулгайгаар очиж улам бvр хилэгнvvлэх хэрэггvй л болов уу хэмээж байлаа.
Уг нь албан бус эх сурвалжийн хэлснээр энэ сарын 15-нд буюу єнгєрсєн ням гарагт хуучин байсан Очирхайрхан ууланд буцаан зална хэмээж байгаад больжээ. Учир нь сумандаа суварга босгож, ёс тєртэйгєєр залах тухай яриа гарч, тендер зарлаад байгаа гэнэ. Энэ талаар Архангай аймгийн Цахир сумын Засаг дарга Д.Галбаатартай утсаар холбогдон тодруулахад “Буцаан зална. Гэхдээ хэрэг нь шийдэгдээгvй учраас хугацаа нь тодорхойгvй байна. Очирхайрхан ууландаа эргvvлэн оршоох байх. Тvvнээс суварга босгох талаар яригдаагvй” хэмээсэн юм.
Юутай ч бид тvvх, архелогийн эртний олбортой байлаа ч тvvнийгээ судлах боломжгvй, шашны олдворууд байсан ч зєв журмаар нь шvтэж чаддаггvй хvмvvс гэдгээ энэ удаа харуулав бололтой.
Ийнхvv 200-гаад жилийн ємнє амьдарч, ард олны тусын тулд єєрийн эрхгvйгээр занданшсан нэгэн бие єдгєє Шvvхийн шинжилгээний vндэсний хvрээлэнд байсаар байна.
Эх сурвалж:
