Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Чинагийн Галсан гэдэг нэрийг сонсоогүй хүн үгүй. “Аянгат цагийн тууж” зохиолоороо Монголын төдийгүй гадаадын уншигчдын хүндлэлийг хүлээсэн Ч.Галсан гуайтай номын уулзалт хийсэн юм. Энэ үеэр эрхэм зохиолчтой ярилцсан ярилцлагыг хүргэе.

-Та Монгол, Германыг хослуулан амьдардаг хүн. Эх орондоо ирээд удаж байна уу?

-Германаас ирээд долоо хонож байна.

-Хүний нутагт удаан амьдрахаар эх орноо их үгүйлдэг. Эх орон гэсэн хоёрхон үгний цаад мөн чанар, утга учрыг та хэрхэн ойлгодог вэ?

-Эх орон гэсэн ойлголтыг би эх гэдэг үгээр нь тайлбарлая гэж бодож байна. Эх хүн хэзээ ч үр хүүхдээ ялгаж хайрладаггүй. Энэ сайн, энэ муу гэлтгүй бүх хүүхдийнхээ төлөө эн тэнцүү шаналж явдаг. Бидний эх орноо гэсэн сэтгэл европчуудаас тэс ондоо. Европууд хаана сайхан амьдарна тэр миний эх орон гэж боддог. Би Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын хүн. Нутгаасаа холдож үзээгүй хүү байхад Алтайн нуруу л миний эх орон байжээ. Харин аймгаасаа гараад сумаа саналаа гэдэг шиг хүний нутагт очихоор эх орноо бүхлээр нь санадаг юм билээ. Надад Германд суурьших боломж байсан. Гэхдээ би эх орондоо дэндүү хайртай болохоор орхиод явж зүрхэлдэггүй юм. Миний хувьд Монгол минь юугаар ч солихгүй эрдэнэ юм.

-Та эх орондоо нэг сая мод тарина гэж амласан цорын ганц зохиолч. Энэ амлалт таны эх оронч үзлээс улбаатай юу?

-Монголын ой шиг сайхан модтой газар дэлхийд ховор. Учир нь, манай ой мод таримал биш байгалиасаа ургасан учраас үнэр нь хүртэл өвөрмөц сайхан байдаг. Би Германд явж байхдаа саваагүйтээд хар модны холтос аваад зажлахад ямар ч амтгүй. Таримал мод учраас тэр шүү дээ. Герман улс Европын хамгийн их буюу 34 тэрбум модтой орон. Бид өнөөдөр цөлжилт гэж яриад, шаналаад сууж байна. Ингэхийн оронд байгаль дэлхийдээ нэг ч гэсэн тустай ажил хийх хэрэгтэй. Би эх орондоо өртэй хүн. Хүү нь болж төрсөн ачийг үхэн үхтэлээ хариулаад ч барахгүй их өртөй хүн. Германд нэг удаа хуралд сууж байхдаа “Би эх орондоо сая мод тарина” гэтэл тэнд байсан хүмүүс алга ташин баяр хүргэж, тэр үг салхи шиг л хурдан тархсан. Гэхдээ би худлаа амлалт өгөөгүй. Миний суулгаж тарьсан мод өнөөдөр 500 мянгад хүрчээ. Магадгүй өнөөдөр төгрөгийн ханш унасан учраас нэг сая гэдэг тоо хэн нэгний амнаас чөлөөтэй унадаг болжээ. Сая гэдэг бол лут тоо. Зуун модоор жишээ авъя. Бидний төгөл гэж нэрлэдэг зуун модны захад ороход ямар байдаг билээ. Хүн бүр зуун мод тарьж, өөрийн гэсэн төгөлтэй болбол Монгол орон минь хэчнээн сайхан болох бол гэж боддог.

-Та өөрийн гэсэн таван мянган төгөлтэй болжээ. Таныг мод тарих их хүслийг юу уриалан дуудав?

-Хэзээ нэгэн цагт миний тарьсан төгөлд зугаалах хүмүүс “Энэ моддыг нэгэн зохиолч тарьсан юм гэнэ лээ” гэж яриасай гэж би хүсдэг. Надад хүрэл хөшөөнөөс илүү эх оронд минь үлдэх ой чухал. Намайг мод тарихад Вангари Маатай гэдэг кени гаралтай Нобелийн Энх тайвны шагналт эмэгтэй их нөлөөлсөн. Тэр эмэгтэй Африк тивд 30 сая мод тарьсан. Кенийн цагдаа нарт хавиргаа хугалуулж, шоронд хоригдож байсан энэ эмэгтэйг би хүндэлдэг. Вангари Маатай бол миний мод тарих хүслийн алсын од.

-Зүүн Германд суралцсан дурсамжаасаа хуваалцана уу?

-Би1962 онд Ардчилсан Германд анх хөл тавьсан. Биднийг Монгол Улсын Элчин сайдын яаман дээр хүлээн авч, эвлэлийн гишүүдийн тусгай хурал хийж билээ. Тэр хурлаар та бүхэн капитализмд ирлээ, болгоомжтой байж, эх орныхоо нэрийн өмнөөс хичээнгүйлэн суралцаарай гэж билээ. Тэр арван оюутан дунд ганц хөдөөний хүүхэд нь би. Бусад нь Сайд нарын Зөвлөлийн гишүүн, Улс төрийн товчооны ажилтан, Багшийн их сургуулийн ректор гээд томчуудын хүүхдүүд байсан. Хоорондоо оросоор ярина. Гэтэл хурлын үеэр нэг охин “Бид Монголд зургаан жил герман хэл үзсэн учраас сайн сурна. Харин тэр хөдөөний жаал орос хэл ч мэдэхгүй яаж сурах юм бол доо” гээд намайг заав. Би ч барайгаад юу болж байгааг мэдэлгүй хурал дуусгасан. Тэгэхэд хурал хийж байсан Ширэндэв гуай надад“Чи нүүрэндээ гэрэлтэй, нүдэндээ галтай хүү байна. Сайн сурна шүү” гээд Б.Цэвэлийн“Герман, Монгол толь” бичгийг бэлэглэж билээ. Тэгээд оюутны байрандаа иртэл нойр хүрдэггүй. Арай гэж унтаад сэртэл үүрийн дөрвөн цаг болж байв. Шууд толь бичгээ нээж, тооноос нь эхэлж герман хэл сурсан даа. Би Германд зургаан жил амьдрахдаа өдөр бүр дөрвөн цагт сэрдэг болсон. Юу ч мэддэггүй нь миний аврал болсон. Хичээнгүйлэн суралцсаны эцэст цуутай оюутан болж төгсөгчдөө төлөөлж үг хэлж байлаа. Тэр үгэндээ“Би эх орноо бас Герман орныг баярлуулна. Монголын анхны германистын хувьд герман хэлийг гурван үгээр баяжуулна” гэж хэлсэн. Миний үгийг сонссон эрдэмтэн багш нар намайг “Тун ч гэнэн байна даа” гэж бодсон болов уу. Би Монгол Улсын герман хэлний анхны мэргэжилтэн. Сургуулиа 1968 онд улаан дипломтой төгсч ирээд багшилсан. Тэр үед манайд дөрвөн дээд сургууль байсан.

-Утга зохиолд татагдан ороход тань юу нөлөөлөв?

-Эх оронд минь намайг таних хүн ховор ч дэлхийн тавцанд би нэртэй хүн. Надад үзэг, цаас, сэтгэхүй байна. Төмөр гялалзуулсан нөхдийг зохиолч гэж хэлэхэд хэцүү. Би Л.Толстой, У.Шекспир шиг зохиолч болохгүй ч тэдний энд хүрэх гэж хичээсэн. Хүн бүр давтагдашгүй учраас би мундаг зохиолч байлаа ч тэдэн шиг болохгүй шүү дээ. “Том зүйлийг дагахад зэрэгцэж очихгүй ч гэсэн хол явсан байдаг” гэж багш Гёте хэлсэн байдаг. Би өөрийгөө авьяастай гэж хэлэхгүй. Би зүгээр л зүтгэлтэй хүн. Би хэнээс ч айж эмээлгүй зохиолоо бичсэн. Зүгээр л идэж, уугаад үхэхэд энэ насны амьдрал даанч харамсалтай байна. Д.Сүхбаатар жанжны хэлсэн үгийг бид ой ухаандаа санаж явах хэрэгтэй. Суутнуудын афоризм шиг үгийг жанжин маань хэлсэн. Үл бүтэх этгээдүүд хөшөөг нь нүүлгээд явахаас өмнө сийлсэн үгийг нь монголчууд маань зорин очиж уншаасай. Би монголчуудад зохиолч гэдгээсээ урьтаж сэтгүүлчээр танигдсан. “Сэтгүүлч” сэтгүүлийн хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан юм. Тэгэхэд эрхлэгчээр нь Л.Түдэв гуай ажиллаж байсан.

-Таныг өдий болтол Монголын Зохиолчдын эвлэлд гишүүнээр элсүүлээгүй гэдэг. Гэхдээ таныг дэлхий андахгүй зохиолч болсон нь зорьсондоо хүрдэг тэмцэгч зантай тань холбоотой байх даа?

-Би 1968 оны аравдугаар сард Монголын Зохиолчдын эвлэлд элсэх өргөдлөө Тарваа даргад өгсөн юм. Даанч шалтаг, шалтгаан тоочсоор гишүүнээр элсүүлээгүй. За энэ ч яах вэ. Намайг герман хэл, уран зохиолыг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан гэж Х.Додрерийн шагналыг Кельнд 2001 онд олгосон юм. Би шагнал гардуулах ёслолд очихдоо“Яагаад шагнаж байгаа юм бол” гэж их гайхаж байсан. Гэтэл зохион байгуулагчийн хэлэхийг сонстол“Англи хэлний өргөсөнд өртсөн герман хэлийг нүүдэлчдийн хэлний баялаг дүрслэлээр баяжуулсан” гэж байна. “OK”, “no”, “уже” зэрэг сул үгсийг хэл шинжээчид үндэстний хэлэнд нэвчсэн хог гэдэг. Манай залуус гадаадын хог болсон үгсээр эх хэлээ өргөстүүлж байгаа нь даанч харамсалтай. Олон сайхан монгол үгээ мэдэхгүй байна. Энэ уран зохиол уншихгүй байгаатай холбоотой. Уншсан зохиолоосоо мэдэхгүй үгсээ түүж тайлбар толиос харж, үгийн сангаа баяжуулах хэрэгтэй. Өдөрт 200-хан үг хэрэглэж, ярина гэдэг хэлний төвшин, мэдлэг муугийн л шинж.

-“Аянгат цагийн тууж” зохиол тань анх “Тува тууж” нэртэй герман хэлээр гарсан ба зохиолын гол баатар Баянакийг түүхэн хүн гэж ярихыг олонтаа сонссон?

-Баянак бол манай нутгийн Жанибек гэдэг өвгөний ганц хүү, 27 насандаа хорвоог орхидог. Би энэ зохиолоо 27 насандаа Баянакд зориулж бичсэн. Ер нь энэ насанд таалал төгссөн суутнууд олон байдаг. Хүний амьдралд энэ нас их чухал юм шиг. Магадгүй 27 насандаа таалал төгсөгчид мөнхөрдөг ч юм шиг. Энэ насаа давсан хүн мөнхөрсний дайтай амьдардаг ч юм шиг. Би Баянакад өртэй хүн. Тэрбээр зугтаж явахдаа манайд нуугдсан гэдэг. Тэгэхэд би манцуйтай байсан ба Баянак ах намайг тэвэрч, эрхлүүлдэг. Энэ зохиолоо герман хэлээр 1972 онд бичсэн ч матаасын уршгаар хэвлүүлж чадаагүй юм. Харин Ардчилсан Германы Соёлын яамны сайдын хүсэлтээр 1981 онд хэвлүүлэхэд Германы төрийн таван удаагийн шагналт зохиолч өмнөтгөлийг нь бичсэн. Арав гаруй хэл рүү дам орчуулсан. Би энэ зохиолоо сарын хугацаанд бичсэн ч монгол хэлнээ орчуулахдаа гурван сар зарцуулсан юм. Зохиолоор маань“Аянгат цагийн дууль” кино хийсэн нь социалист Монголын найруулсан сүүлчийн дэлгэцийн бүтээл болсон.

-Та“Аянгат цагийн тууж”-аа хэн гэдэг зохиолчийн ямар бүтээлтэй жиших вэ?

-Би энэ туужаа бичээд үлдэх зүйлтэй боллоо гэдгээ мэдэрч билээ. Нэг л өөр байсан. “Аянгат цагийн тууж”-аа Э.Хэмингуайн“Өвгөн тэнгис хоёр”, М.Шолоховын“Хүний хувь заяа” гэсэн зохиолтой жишдэг. Хэдийгээр социализмын үед намайг дарж, буруутгасан ч би амьдарч байсан үеийнхээ нийгмийг муулдаггүй. Хэрвээ намайг магтаалаар булж, одон медалиар шагнаж байсан бол өдий зэрэгтэй зохиолч болохгүй байсан. Социализм намайг хатуужуулсан, зоригжуулсан гэж дотроо баярлаж явдаг.

-Нээрээ л таныг бисэн зохиолоор тань хэлмэгдүүлж байсан шүү дээ. Энэ хэлмэгдүүлэлтийг эерэгээр хүлээж авна гэдэг уужуу ухаан шүү?

-Монголчууд Чингис хааны удам гэж өөрсдөөрөө омогшдог. Чингис хаан бол мөнхийн хүн. Энэ хүн тэвчээр, уужуу ухаанаараа түүхэнд үлдэж чадсан. Дайснаа хүртэл нөхөр болгосон уужуу ухаан Чингис хаанаас л гардаг. Монгол хүн, Монголын газар шороо байгаа цагт Чингис хаан үүрд оршино. “Арван сарын тэнгэр дор” зохиолдоо би цас орсны дараах Улаанбаатарыг “Дөнгөж унтарсан их түймрийн нурам шиг” гэж бичээд шүүмжлүүлсэн. Нийслэлийг Азийн цагаан дагинатай жишиж байхад чи ийм зүйрлэл бичлээ гэсэн юм даа.

-Чингис хааны тухай бичсэн зохиол тань барууны уншигчдыг байлдан дагуулж байна. Та зохиолоо бичихдээ түүхийн судалгаа багагүй хийсэн байх. Судалсан түүхээсээ юуг зарчим болгосон бэ?

-Ерөөсөө хүний хүнд итгэж болохгүй. Бороо гоулдын жишээ манайхныг хашраахгүй л байна даа. Оюутолгойд нисэх онгоцны том буудал барьж байна. Олон удаа очих шаардлагагүй газарт тийм том нисэх буудал барина гэдэг цаанаа бодлоготой зүйл. Америкчууд ачааны онгоцоороо Монголын баялгийг яаралтай зөөж, эх орныг минь хоослох гэсэн санаа шүү дээ. Бид түүхээ сайн судлах хэрэгтэй. Ямар ч номыг уншсан мөн чанарыг нь ойлгодог болох хэрэгтэй. Ямар ч зохиолоос ганцхан өгүүлбэр л уншигчийн сэтгэлд үлддэг юм. Л.Толстойн“Дайн ба энх” зохиолд “Наполеон Бонапартаар удирдуулсан Францын арми Москвад ойртоход Оросын төрийн түшээд хэнээр армиа удирдуулах вэ гэж маргалдан байв. Тэгэхэд өвгөн Кутузов сандал дээрээ үүрэглэн хурхирч байлаа” гэж Л.Толстой дүрслээд“Гэхдээ тэд Кутузовоор армиа удирдуулахаар сонгодог. Учир нь, түүний зүрх Орос улсын төлөө цохилдог юм. Тэр хэзээ ч эх орноосоо урвахгүй” гэж бичсэн байдаг. Бидэнд ийм л эх оронч сэтгэл үгүйлэгдэж байна.

-Ган тайлах гэснээс таныг бороо оруулдаг төхөөрөмж зохион бүтээсэн гэдэг байх аа?

-Германд очихоор сэтгүүлчид“Чина гуай та одоо юу хийж байна” гэж асуудаг. Тэгэхээр нь би“Бороо оруулж байгаа” гэж хариулахаар над руу гайхсан харцаар хардаг юм. Би малчин ардын хүүхэд болоод ч тэрүү байгалийн гамшгийг сэтгэлээрээ мэдэрдэг. Бороо ороогүйн улмаас Монголын талд ган гачиг болж, мал сүрэг сая саяараа хорогдож байна. Би бороо оруулдаг эрдмийг олбол эх орны хүү болно гэсэн зорилгыг өвөртөлж, энд тэндгүй судалж гарлаа. Хүн төрөлхтний мартсан шинжлэх ухааны нэг болох задалогияг сонирхон судалсан. Монголчууд задын аргаар хур тунадас оруулж байсан ард түмэн. Байгаль дэлхийгээ шүтэж, хайрлаж байсны нэг илрэл бол овоо тахилга. Гэтэл овоо тахилга орчин үед утгаа алдаж, улстөрчдийн имижээ нэмэх нэг арга болсон. Арабын орнуудад бороо оруулдаг техникийг ашигладаг. Би зохион бүтээгчийг нь цагийн 100 еврогоор ажиллуулж, төхөөрөмжөө хийлгүүлсэн.

-Таныг 1990-ээд оны эхээр төвийн аймгуудаар суурьшсан Тува иргэдийг Цэнгэл сум руу нүүлгэсэн гэдэг. Энэ нүүдлийнхээ талаар дурсана уу?

-Би 1995 онд тувачуудаа уриалан Алтай Таван богд руу нүүлгэсэн. Тавдугаар сарын 10-нд 30 айл 62 хоног нүүж байж Цэнгэл сум хүрсэн. Энэ нүүдэлд 150 хүн, 350 адуу, 150 тэмээ, 30 нохой, таван автомашин, зургаан герман хүн оролцсон. Тува бол бага үндэстэн биш. Бид уугуул монголчууд. Тува нарын дундаас төрөн гарсан гурван лут хүнийг монголчууд мэднэ. Герман хэлтэй Тува Галсан гэж намайг андахгүй. Зураач бүсгүй Л.Өнөрчимэг дүү минь байна. Гуравдахь нь зэр зэвсгээрээ гайхуулдаг дэлхийн том армийг гартаа атгасан Сергей Шойгу юм. Тува нарын нэг хэсэг болох Хөвсгөлийн цаатнууд өнөөдөр амьтны хүрээлэнгийн амьтан шиг болжээ. Захын тэнэг нь ирээд тэдний зургийг авч кино хийж байгаа нь харуусмаар.

-Таны энэ насны мөрөөдөл, зорилго юу вэ?

-Би өмнөө гурван зорилго тавьсан. Эх орондоо нэг сая мод тарина гэсэн зорилгынхоо талаар ярилаа. Зохиолчийнхоо хувьд 60 ном бичих. Мөн ган тайлж, бороо оруулах бол миний бас нэг зорилго. Хүн төрлийг олно гэдэг асар их хувь тавилан. Энэ хувь тавиландаа эзэн шиг эзэн байхыг хүсдэг. Би мөнгөө цуглуулсан бол Монголын тэрбумтнуудын нэг байх байлаа. Гэхдээ мөнгө бол юу ч биш. “Сүүлчийн замд халаасгүй” гэсэн герман ардын үг байдаг. Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд Монгол Улсынхаа газрын зургийг модоор зурах гэсэн мөрөөдлөө удахгүй биелүүлнэ.

Х.Заяа