- Та шийдлийн засгийн газрыг эхнээс нь дэмжсэн байр суурьтай байсан. Монгол улсын ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг тэргүүнтэй “Шийдлийн засгийн газар” таны хүсч, харж байсан хэмжээнд ажлаа явуулж чадаж байна уу?
- Бид хүнийг ажил хий гээд тавьсан юм бол ажлыг нь хийлгэдэг байх ёстой. Түүнээс биш УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс “Чамайг огцруулна” гэж орилоод байгаа нөхцөлд ажил явуулахад бэрх байгаа би ойлгож байна. Парламент нь хуулиа тогтоодог, гүйцэтгэх засаглал нь ажлаа хийдэг, үр дүнг нь тооцдог, хариуцлагыг дараа нь тооцдог болох ёстой мэт. Хөдлөх бүрт нь очоод зандчаад байхад яаж ажил хийх юм бэ.
- Одоо засаг унах нь бараг л тодорхой болчихлоо?
- Би засаг унахгүй байх л гэж найдаж байна.
- Дубайд зурагдсан “Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөө”-г та хувийн зүгээс хэрхэн дүгнэсэн бэ? Гэрээг орчуулсан хэлбэрээр нь харсан уу?
- Гэрээг би орчуулсан байдлаар нь үзээгүй байгаа. Ч.Сайханбилэг ажлаа л хийж байна л гэж харж байна. Түүнийг эсэргүүцэж буй хүмүүс ч бас ажлаа л хийж байгаа болов уу. Яг би энд Ард санхүүгийн нэгдлийн ажлаа хийж байгаа шиг. Ер нь хүн бүр өөр өөрсдийнхөө ажлыг л хийх хэрэгтэй.
Ерөнхий сайд өөрт ногдох ажлаа хийн, засгийн газраа удирдаж, багш нар хичээлээ зааж, хүүхдүүд хичээлдээ яван, хөгшчүүд тэтгэвэртээ суух маягаар. Нийгмийн зөв зүй тогтол өөрөө энэ ш тээ. Түүнээс биш гал тогоондоо төмс арилгаж байгаад Оюулгойн гэрээг гаргаж ирснээ, жагсаал цуглаан хийгээд яваад байвал энэ улс тань хаашаа явах юм.
- Нийгмийн энэ тогтолцоо эвдэгдээд байна гэж үү?
- Чингис хаан зөвлөлдөх хүмүүстэйгээ зөвлөлдөөд, шийдвэрээ гаргаад явж байсан түүхтэй. Алдаж, оносон ч бай, ямар ч гэсэн асар том гүрнийг босгоод ирсэн. Ю.Цэндбэл, Х.Чойбалсан нар ч мөн адил өөрсдийн алдаа оноотой шийдвэрээ гаргаж, төрийг тодорхой хэмжээнд зүй зохистой удирдсаар ирсэн. Ю.Цэдэнбал “Эрдэнэт”-ийг байгуулахдаа манай аав ээжээс саналыг нь авсан гэж үү? Тэр хүмүүс асуудлыг ямартай ч шийдсэн. Шийдвэрийнх нь үр шимээр “Эрдэнэт” өнөөдөр ажиллаж байна.
Яг түүний нэгэн адил тэр гэрээг хүн бүр уншаад байх шаардлагагүй л гэж би бодож байна.
- Хөндлөнгөөс харахад Ч.Сайханбилэг танд ажлаа хийгээд л байгаа дүртэй харагдаад байгаа гэсэн үг үү?
- Зүгээр л хөндлөнгөөс харахад Ч.Сайханбилэг ажлаа хийж байна. Төслийг явууллаа. Дэлхий нийтээр “Уул уурхайн хамгийн томд тооцогдох төслийг Монгол улс эхлүүлж чадлаа” гэж харцгааж байна. Үүнийг дагаад Монгол улсын зээлжих зэрэглэл ахиж, ам.долларын ханш буурах хандлага ажиглагдаж эхэллээ.
Төсөл хамгийн богинодоо 100 гаруй жил үргэлжилнэ. “Эрдэнэт”-ээс хамаагүй том төсөл ш тээ. Яаж ч бодсон Монгол улсад үр ашгаа өгөх нь тодорхой.
- Тэгвэл нийт хөрөнгө оруулалтын зардал дэлхийн томоохон 14 банкнаас зээл хэлбэрээр гарч буй нь эргээд манай улсад аюултай биш үү?
- Би өөрөө олон жил бизнес хийж, өчнөөн мянган хүнд зээл олгосон туршлагатай хүн. Эндээс ажиглаж байхад аливаа бизнес тодорхой эрсдэл хүлээсэн ч хүн түүнийг эхлүүлдэг. Тэр бизнесээ ашигтай явуулахын тулд өөрийнхөө олсон хөрөнгөн дээр гуравдагч этгээдээс зээл авч байж, хөгжүүлдэг.
Өнөөдөр зээлгүй түц, хувь иргэн ч олдохгүй. Зээлгүй бизнес байдаггүйн жишээ л энэ. Гэтэл өнөөдөр Тавантолгойг ажиллуулах гэж байгаа Японы компани өртэй юм байна гээд эвэртэй туулай үзсэн юм шиг тэнэг авир гаргахаа болих хэрэгтэй ш тээ. Юу ч мэдэхгүйгээ л гайхуулж байна гэсэн үг.
Ийм хүмүүст хариу болгож хэлэхэд огт зээл авдаггүй, зөвхөн өөрийнхөө хөрөнгөөр бизнесээ явуулдаг хүнийг надад олж өгөөд харуулчих гэж л хэлмээр байгаа юм. Үнэхээр зээл авалгүйгээр бизнесээ явуулдаг хүмүүсийг тэр цэцэрхээд байгаа улстөрчид нь гаргаад ирэх хэрэгтэй.
- Нэр бүхий ордуудыг барьцаалах нь нэгэнт тодорхой болчихсон. Зээл олгогч хүний нүдээр энэ үзэгдлийг хэрхэн харж байна?
- Монголын хамаг ордыг барьцаалж байгаад бизнес хийх шаардлага гарвал бид барьцаалах л хэрэгтэй. Гэхдээ энэ тань Монгол улсын өр биш, тэр компани өөрийнхөө өмчийг барьцаалж байгаа гэдгийг ойлгох нь зүйтэй юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголын төр засаг барьцаалаагүй. Оюутолгой өөрийнхөө үйл ажиллагаа явуулах ордоо барьцаалж байна.
Рио-Тинто манай улс хоёр хамтран тохиролцосны үндсэн дээр Оюутолгойгоос олох ирээдүйн орлогоо барьцаалж, өнөөдрийн зээл авч байна. Энд тийм буруу тогтолцоо байна гэж үү?. Мэдээж зээлдэгч орлогоо харна. Энэ тохиолдолд Оюутолгой өөрөө батлан даагч болж өгнө биз дээ.
- Та барьцааг баталгаа талаас нь тайлбарлаад байх шиг?
- Тийм ш тээ. Барьцаа гэдэг чинь өөрөө баталгаа гаргаж өгөх хэлбэр. Түүнээс биш барьцаанд тавьчихсанаар хураагдчих юм биш. Өөрсдөө дампуу бизнес эрхэлдэг, барьцаанд тавьсан юмаа хураалгахын төлөө ломбарднаас зээл авдаг хүмүүс үүнийг мушгин гуйвуулаад байна. Хураалгах гээд зээл авчихлаа гэх өнцөгөөс л хараад л, дуугаа чангалаад байх юм.
Бизнес бүр барьцаагаа хураалгахын төлөө биш, үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах үүднээс зээлийн хүсэлт гаргадаг. Нөгөө талаас банк барьцааг нь хураах гэж зээл олгодоггүй. Зөвхөн тэр бизнесийг дэмжиж, ирээдүйн орлогыг нь баталгаажуулах үүднээс барьцааг нь хүлээн авдаг.
- Эсэргүүцээд байдаг популист үзэлтнүүдээ яриж байна уу?
- Гэрээг аюултай л гэх юм. Гэрээ үнэхээр аюултай байсан бол би лав хувийн зүгээс дэмжихгүй байсан. Хүртэх үр ашиг нь тодорхой байгаа тохиолдолд бизнес явуулахад ямар ч аюул байхгүй ш тээ.
Харин зүв зүгээр сууж байгаа хүмүүс л хамгийн аюултай байдаг. Сайхан үгээрээ хүмүүсийн толгой угаагаад л. Энэ улсыг бүр нэг хүй нэгдэл чигээр нь байлгаж, өөрсдөө тэнд нь хаан болж суух гэсэн явуургүй популистуудын л яриа. Улс орон битгий хөгжөөсэй, надаас илүү боловсролтой, ухаантай хүн гараад ирэх вий гэж айгаад л. Хэрвээ тийм хүн гараад ирвэл нөгөөх популист гарын үгийг хүн сонсохоо байчихна ш тээ. Тийм л айдас явж байгаа. Бүр хоолойгоо багалзуурдаад боож үхчих гээд байгаа.
Зөвхөн хувийхаа эрх ашгийг харна. Түүнийгээ элдэв сайхан үгээр булна. Монгол улс өндөр хөгжилтэй, боловсролтой, хүүхэд нь хүчирхэг бие хүн болоод төлөвшөөд гараад ирэх вий гэхээс л тэр хүмүүс үнхэлцэг нь хагартал айж байгаа.
- Ядуу буурай, айсан чичирсэн, хоцрогдсон, улсыг хэн ч сонсохгүй-
- Бидэнд өнөөдөр тийм хөгжингүй, боловсронгүй болох боломж бий билүү?
- Монголчууд мэдээлэл, мэдлэгээс тасархай, юм үзэж, нүд тайлаагүй ядуу чигээрээ байвал жинхэнэ популист нөхдүүд л баярлаж, баатар хэвээрээ үлдэхийн тулд өнөөх сайхан зүйлсүүдээ ярьсаар явна. Гэхдээ энэ нь нийт олонд хөнөөлтэй.
Гэтэл нөгөө тал бидэнд үнэхээр ингэж хөгжих бодит боломж байгаа ш тээ. Өндөр хөгжилд хүрч яагаад болохгүй гэж. Тиймээс л Тавантолгой, Оюутолгой төслөөс орж ирэх мөнгөн урсгалыг бид сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтэд зарцуулчихалгүй, хамгийн сайн сургуулиудыг бариж, сайн багш нарыг боловсролынхоо мэдлэгийг түгээлгэх хэрэгтэй.
Хүн ард нь эрүүл чийрэг, утаагүй, гадаадаас хэн ч ирсэн нүүр бардам улсын хэмжээнд очиж чадна. Ингэснээр азийн бар байтугай хөгжинө. Миний яриад байдаг Чоно эдийн засаг гэдэг чинь уг энэ юм. Хамгийн гол бидэнд боловсрол хэрэгтэй.
- Гэтэл одоо ямар байгаа билээ дээ?
- Ядуу буурай, айсан чичирсэн, хоцрогдсон, улсыг хэн ч сонсохгүй ш тээ. Манай улсын өнөөгийн байдал яг үнэндээ ийм байдал руу орчих гээд байна. Ийм байдал руу хэдхэн хүн л оруулж байгаа. Магадгүй үүнийг өөрчилж чадна байх. Би нэрийг нь дурдахгүй. Яагаад гэхээр энэ жаахан нийгэмд бид нэгнийгээ сайн мэднэ. Гэхдээ би дуугүй суухгүй. Өөрийнхөө үр хүүхдийн тавиланг өөдгүй гаруудаар тоглуулахгүй, тиймээс хэлэх юмаа хэлээд л явна.
- Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр саяхан тохиолоо. Ер нь таныг анзаарч байхад Монгол улс хүүхдээ хүчтэй бие болгон төлөвшүүлэхийн тулд ямар боловсролын систем хэрэгтэй мэт санагддаг бэ?
- Боловсролын яамнаас тодорхой бодлогоо хэрэгжүүлээд явдаг гэж бодож байна. Манай улс жилийн жилд нэлээд боловсролд нэлээд их мөнгийг төсөвлөсөөр ирсэн байдаг.
Үр нөлөө нь хэр байна вэ гэдэг дээр бид дүгнэлт хийх ёстой. Бид хамгийн түрүүнд багш нараа чадавхжуулж, мэргэшүүлж, ахуй амьдралыг нь сайн харж хандах хэрэгтэй. Үнэндээ өнөөдөр бидний хүүхдийн ирээдүйг багш нар л бариж байна.
Нөгөө талаас манай хүүхдүүд өөрсдөө дэлхийн иргэн болж төлөвших ёстой. Яг энэ үзлээр харахаар манай боловсролын систем маш олон сул талтай. Тухайлбал, их дээд сургуулийн түвшинд л гэхэд хий дэмий хэрэггүй хичээлээр цагаа нөгцөөсөөр төгсөж байна. Хэнд ч хэрэггүй боловсон хүчин, хэнд ч хэрэггүй боловсрол болчихоод байгаа юм.
Ийм тохиолдолд оюутнуудад 70 мянга өгөх ямар хэрэгтэй юм. Хүүхдүүд мэдлэг авах гэж биш цалин авахаар сурч буй юм шиг тогтолцоо үйлчилснээр боловсролын чанар улам муудсан. Үүнийг өөрчлөх л хэрэгтэй.
-Багш нараа чадахжуулчихвал бусад асуудлууд дагаад шийдэгдэнэ гэсэн үг үү?
- Бид өчнөөн багш чадавхжуулах мөнгөө өнөөдөр зүгээр л тараагаад өгчихөж байна. Би МОХ-ны ерөнхийлөгч байхдаа “1000 багшийн хөтөлбөр” эхлүүлэх санаачлага дэвшүүлж байсан. Оюутнуудад тарааж байгаа тэр их мөнгөөр эхний ээлжинд томоохон сургуулиуддаа сайн багш авчрах хэрэгтэй. Тэр багш нар тань ирээд манайд байх ёстой боловсролын сургалтын стандартыг бий болгох алхамуудыг хийж, дагаад асуудлууд нь шийдэгдээд явна. Барууны орны хүүхдүүдийн эзэмшээд байгаа тэр боловсролыг нутагтаа эзэмшсэн хүүхдүүд өөрсдөө эргээд боловсон хүчин болно биз дээ. Ер нь бол багш нарт л ач холбогдол өгөх хэрэгтэй.
- Ярилцсанд баярлалаа.
Ж.Мядагбадам
