Улсын баяр наадмын хурдан морины комисс уяачдынхаа эсрэг дүрэм журам баталж, эрх ашгийг сөргөөр хөндөж байгаа нь хэрээс хэтэрсэн зүйл болж байна. Ядаж л 60 мянга гаруй гишүүнтэй Монголын морин спорт уяачдын холбооныхоо үгийг сонсохгүй байгаа нь “Төрийн наадам наадам биш боллоо” гэж халаглах уяачдын тоо өдрөөс өдөрт нэмэгдэхэд хүрээд байна. Нэг үгээр хэлэх юм бол дэлхийн талыг туулсан монгол морь, түүний угшил, тэсвэр тэвчээр төрийн бодлогыг барьж буй хэсэг хүмүүс болон мориор мөнгө хүүлдэг хэдэн компанийн захирлаас болж устаж үгүй болох аюулд орж байна гээд хэлчихвэл нэг их буруудахгүй биз ээ. Одоо бүр монголчууд наадмаа ч хийж чадахаа байлаа. Цэвэр цусны монгол мориороо бахархаж их төрийнхөө наадмыг үзэж айраг, түрүүний морьдыг харж, цээж огшдог үе өнгөрч байгаа бололтой. Наадмын өмнөхөн хурдан морины галаар бууж мордон яриа өрнүүлж явахад уяачдын маань сэтгэл амар амгалан, амны бэлгэдэлтэй зүйл ярьж суудагсан. Гэтэл энэ жилийн наадмын өнгө нэг л сэтгэл дундуур санагдлаа. Өнгөрсөн амралтын өдрөөр Хүй долоон худаг, Хүйтэний хонхорхой, Галзуу харын худаг орчмоор зусч хурдан морьдоо уяж буй хэд хэдэн галаар орлоо. Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 80 орчим хувь нь гантай байгаа болохоор энэ жилийн хурдан морьд жаахан тамир муутай, туранхай уягдаж байгаа юм байна. Нөгөө талаараа Улсын баяр наадмын хурдан морины комисс хэдхэн хоногийн өмнө эрлийз, монгол морьдын уралдааны дүрэм, журмын талаар шийдвэр гаргасан нь дийлэнх уяачдын сэтгэлд тийм ч таатай биш байгаа бололтой. Улсын их баяр наадмын хурдан морины комисст ажилладаг хүмүүсийг халаа сэлгээ хийж өөрчлөхгүй бол дотроосоо ялзарч хэдхэн хөрөнгө чинээтэй уяачдад үйлчилдэг болсон гэх хар яриа газар авч байгаа нь бодвол бодохоор зүйлийн л нэг болоод байна. Өөрт ашигтай гэж үзэж буй зарим уяачид энэ сэдвээр яриа өгөхөөс татгалзаж байлаа. Тухайлбал манлай уяач Д.Эрдэнэчулууны уяа, Дааган хэмээн нэрлэгддэг Ц.Цэнд-Аюуш нар морины ажил их байна гэх шалтгаанаар зугтаж амжсан. Энэ жилийн улсын баяр наадмын хурдан морины комиссын хуралдааны шийдвэрээс мөн ч олон уяач нааштай хариу хүлээж байсан. Гэвч Шадар сайд У.Хүрэлсүх болон тус комиссынхны баталсан шийдвэр уяачдын голыг нь харлууллаа. Тиймээс зарим уяачид Улсын баяр наадамд морьдоо уралдуулахаас татгалзаж нутаг буцах гэж байгаа сурагтай. Үүний гол балаг нь хурдан морины уралдааны комиссын шийдвэртэй холбоотой. 2012 онд Улсын баяр наадмын хурдан морины уралдааныг зохион байгуулах үед мөрддөг эрлийз морьдыг монгол морьдоос ялгах журамд өөрчлөлт оруулж, эрлийз адууг таних зарим хэмжээсийг өөрчилсөн юм. Тэгэхдээ Мал эмнэлгийн мэргэжилтнүүдийн хийсэн судалгааны дагуу өөрчлөлт оруулж байгаа аж. Шинэчилсэн журмын дагуу их насны морины сэрвээний өндөр 140см, азарга, соёолонгийн 138см, хязаалан 135см, шүдлэн 130см, дааганых 125см байхаар тогтжээ. Соёолонгоос доош буюу бага гурван насны адууны урд шилбэний өндрийг мөн хэмждэг бөгөөд энэ хэмжээс нь хязаалангийн урд шилбэний өндөр 90см, шүдлэнгийнх 80-85см, дааганых 80см байхаар тус тус шинэчлэн тогтоожээ. Эдгээр нь өнгөрсөн жилийн наадмаар хэмжиж байсан хэмжээстэй харьцуулахад 5-6 см-ээр өндөрссөн байна. Энэ нь сүүлийн үед хийсэн судалгаагаар бага насны адуу эрлийзжиж, өндөр болж байгаатай холбоотой гэж мэргэжилтнүүд тайлбарласан байдаг. Харамсалтай нь үүний цаад санаа нь монгол морины уралдаан тэр дундаа бага насанд эрлийз адууг олноор нь уралдуулж болно гэсэн далд санаа юм.
Эрлийз, монгол морьдыг ялгаж уралдуулах журамтай атлаа монгол морьдын уралдаанд эрлийз уралдуулах их булхайг зохион байгуулж буй ”хурдан морины комисс” уяачдынхаа галыг эргэж, санаа бодлыг нь сонсвол зүгээрсэн. Ямартай ч тэдэнд хүргэх уяачдын үг байна.
Ц.Мөнх-Оргил: Хурдан морины комисс их л буруу шийдвэр гаргах шиг болсон.
Төв аймгийн Аргалант сумын уяач
-Улсын баяр наадам хаяанд ирлээ. Морь хурдан уяа хөнгөн байна уу?
-Сайхан сайхан. Төрийнхөө их баяр наадамд тоос өргөх санаатай Хүй долоон худгийнхаа ойролцоо ирчихээд л байж байна.
-Адуу малын тогтоц хэр байна. Хаа сайгүй л гандуу байна даа. Морьдынхоо хоол тэжээлийг хэрхэн тааруулж байна ?
-Адууны тогтоц гайгүй шүү. Бэлчээрээр мал идчих өвс ногоо гэж сүйдтэй юм алга. Санаагаар болдог бол бороо л оруулмаар байна. Газрын гарц хайж борог өвс л бараадуулж хонож байна даа.
-Морь уяна гэдэг эрдэм байдаг. Хэдийнээс хурдан морьтой ноцолдож эхэлсэн бэ?
-Би долоон настайгаасаа наймдугаар анги төгстлөө хурдан морь унасан. Тэр цагаас хойш л хурдан морь уях эрдэмд суралцаж байна даа.
-Улсын баяр наадмын хурдан морины дүрмийн талаар янз бүрийн юм яригдаж байна. Монгол морины уралдаанд алдарт манлай уяач илүү их луйвар хийж, эрлийз морьдыг уралдуулж байна гэсэн яриа их гараад байна. Ер нь эрлийз морь, монгол морь хоёр нийлж уралдах аль алиндаа их халгаатай биз?
-Халгаатай байлгүй яах вэ. Эрлийз морь тэр тусмаа, бага насанд их уралдаж байна. Хөлийн хурдтай газар нь ойрхон болохоор тэр шүү дээ. Тиймээс эрлийз нь урдаа ялгараад л ирдэг. Өндрийн хэмжээгээр хасна гээд байгаа дотор эрлийз морьд зөндөө орж байна. Тэр бүхнийг уяачид нүдэн баримжаагаар үүлдэр угсааг нь мэднэ шүү дээ. Уг нь уяачдынхаа саналыг асууж байж хурдан морины комисс шийд гаргадаг бол зүгээр санагддаг юм.
-Харахад л эрлийз нь тодорхой байхад эрлийз биш гээд явуулчихдаг. Энэ “но” юунд байна вэ?
-Энэ хээр морь нэгдүгээр цусны адуу байна гэх мэт тодорхой шүү дээ. Энэ бол хоёр, гурав, дөрөвдүгээр цусны адуу байна гэж ялгардаг. Мэдээгээр харж байхад хурдан морины комиссын баталсан шийдвэр их л буруу юм шиг санагдсан. Би үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа.
-Хэмжилтийн үед булхай их гардаг байх. Танд хар бууж байсан үе бий юу?
-Асуудал байлгүй яах вэ. Олон жил хурдан морь уначихсан хүүхэд уяачийнхаа захиж сургаснаар мориныхоо хөлийг сойж хэмжилт өгөх ч үзэгдэл гардаг юм билээ. Дөрвөн хөл дээр нь тэгшхэн зогсоохгүй, хазгай нэг хөлийг нь сул гишгүүлдэг. Тэгэхлээр өндрийн хэмжээ багасдаг ч юм уу. Тиймэрхүү арга байдаг гэж зөндөө л яригдаж байсан.
-Танай адуунд газар газрын угшилтай эрлийз морьд байгаа юу?
-Манай адуунд эрлийз морь байхгүй. Би ер нь тийм эрлийз морьдыг тоодоггүй юм. Нэг их ойшоодоггүй гэхэд болно.
Н.Мөнх-Эрдэнэ: Эрлийз адууны талаар би юм хэлмээргүй байна
Өмнөговь аймгийн уяач
-Танай уяанд алдартай хурдан буян хэр олон байна вэ?
-Манай уяанд говийн бүс болон орон нутагт айраг, аман хүзүүдсэн олон сайхан морьд бий.
-Эрлийз ихтэй юм шиг байна. Эрлийз насанд л уралддаг уу?
-Эрлийз их байгаа. Гэхдээ эрлийзэд уралддаггүй. Нуруу намхан болохоор монгол морьдтой л уралдчихдаг юм.
-Өөрөө Онон манлай уяанд олон жил болсон хүн. Эрлийз морь, монгол морь хольж уралдах зөв үү?
-Энэ талаар би юм яримааргүй байна.
Г.Нямбаатар: Эрлийз, монголыг хольж уралдуулах нь олны бухимдлыг хүргэж байна
Дорноговь аймгийн алдарт уяач
-Танай уяанд хэний хэнийхний морьд уягдаж байна вэ?
Манай уяанд Хэнтий аймгийн Халиун сумын харьяат Монгол Улсын манлай уяач Т.Гантөмөр, Архангай аймгийн Ц,Энхболдын морьд уягдаж байгаа. Ховдын даншигт эрлийз морьдын уралдаанд айрагдсан азарга бий . Баруун бүсэд түрүүлсэн их насны морь, өнгөрсөн жил улсын наадамд айргийн дөрөвт орсон Ховдын, даншигт түрүүлсэн соёолон, баруун бүсийн даншигт аман хүзүүдсэн даага гээд олон сайхан хурдан буянгууд уягдаж байгаа.
-Улсын их баяр наадмын хурдан морины дүрэмд эрлийз морь, монгол морьдыг ялгаж салгаж уралдуулах дүрэм заалт байдаг. Тэрийг хэр үндэслэлтэй зөв заалт гэж боддог вэ?
-Ялгаж уралдуулвал сайн. Гэтэл тэгж чадахгүй хольж хутгаж уралдуулж наадамчин түмнийг их бухимдуулж байна шүү дээ.
-Тэгэхээр сайн ялгах нь ч чухал биз дээ?
-Тийм. Эрлийз адуун дунд монголоос жижигхэн биетэй адуу бий. Тэгэхээр тэдний гаргаад байгаа сэрвээний өндөр гэдэг нь их буруу. Үүлдрүүдийг нь харгалзан үзэж том жижиг эрлийз адуу гэж хоёр хуваахад болж байна. Тэрнээс биш ямар ч уяач хүн түргэч холтой эрлийз адууг түрүүлэхийг нь мэдсээр байж монгол морь уяад хольж уралдуулахыг нь хараад суухгүй шүү дээ.
-Танай уяа эрлийз ихтэй юм шиг байна?
-Эрлийз тал руугаа л яваад байна. Тэгэхээс ч өөр арга алга байна шүү дээ. Улсын баяр наадмын их, бага насны айраг түрүүг эрлийз адуу л эзэлж байна шүү дээ.
-Наадмын хурдан морины комисс уяачтай уулздаг уу?
-Үгүй. Тэр бүү хэл эртхэн шиг нааштай юм хэлэхгүй их хүлээлгэх юм. Бид түүнийг нь хүлээж, монгол морьдоо түлхүү уях уу, эрлийзээ уях уу гэж эргэлзэж байгаад уяа оройтох тохиолдол ч байна. Наадмын хурдан морины комиссын шийдвэр дөрвөн сар гэхэд л тодорхой болдог бол их сайн байгаа юм.
Д.Батбаяр: Төрийн наадмыг буруу зохион байгуулж байгаатай л холбоотой
Өмнөговь аймгийн харьяат
-Танай уяаны бор азарга их сайхан харагдаж байна. Өмнөх уралдаануудад ямар амжилт үзүүлж байсан бэ?
- Дүнжингаравт 14-өөр яваад, Эрдэнэтийн бүсэд айрагдсан. Ноднингийн Дүнжингаравт аравд давхисан азарга. Мөн хул соёолон маань Дундговийн бүсэд айрагдсан.
-Жил жилийн наадам дөхөх үед хурдан морины уралдаантай холбоотой маргаан гардаг. Монголын хурдан морь уяачдын холбоо хоорондоо яриад эрлийз монгол гээд талцаж байна. Энэ талаар ямар байр суурьтай байна?
-Хүн болгон илүү хурдтай болох гэж эрлийз адууг их сонирхож байна. Ер нь жаахан эрлийзжүүлэхгүй бол уралдахад хэцүү болоод байна. Алсаараа энэ их буруу л даа. Адууны цус холилдох тусам чанар сул болж магадгүй. Одоохондоо шинэ сэргэг болохоор уралдааны өнгөний морь болгон эрлийз байна. Нөгөө монголд морь хаачихсан юм бэ гэмээр. Энэ нь төрийн наадмыг буруу зохион байгуулж байгаатай л холбоотой.
-Хурдан морины хэмжилтийн талаар та юу бодож явдаг вэ?
-Морио хэмжихдээ яг тэгш зогсоож байгаад тэгш талбай дээр нэг нэгээр нь гаргаж хэмжвэл маргаангүй болох байх. Хурдан морины комисс морьдыг яаж хэмжджг нь уяачдад харагддаггүй, тодорхой биш байдаг шүү дээ. Нүднээс далд ямарч яриа явахыг үгүйсгэхгүй.Тэр хэмжиж байгаагаа дэлгэцээр нийтэд харуулдаг байх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол энэ эрлийз, монгол гэсэн маргаан хэзээ ч тасрахгүй.
-Энэ жил батлагдсан хурдан морины комисст эрлийз монгол гэж ялгахын тулд сэрвээний өндрөөс гадна биеийн галбир сүүл өнгө үзэмжийг нь харах саналыг ММСУ холбоо оруулсан ч батлагдсангүй. Танд энэ санал ямар санагдаж байна вэ?
-Уг нь их зөв санал байсан юм. Бид эрлийз адуу, Араб адуу нэг, хоёрдугаар цусных гэж ялгаад байгаа юм. Гурав дөрөвдүгээр цусных нь болохоор ялгагдахгүй монгол морьтойгоо адилхан өндөртэй болчихоод байна. Тиймээс улсын баяр наадмын хурдан морины комисс бодлогоо өөрчлөх цаг болсон.
Д.Бат-Өлзий: Улсын наадамд айраг, түрүү горьдож ирэх шаардлага алга
Булган аймгийн уяач
-Ер нь уяач хүнд амралт гардаг уу?
-Уяач хүнд цаг нар гэж байхгүй. Бүтэн жил морьдоо хоол ундыг нь тааруулж аятайхан наадамд уралдуулж моринд хайртай түмэн олноо баярлуулах юмсан л гэж бодож явдаг. Нар салхинд гандаж, зутарч байж л хийсэн ажлынхаа үр шимийг үзнэ шүү дээ.
-Таны уясан монгол морины өмнө эрлийз адуу ороод ирэхэд гол харалмаар санагдана биз?
-Гол харлах үе байлгүй л яах вэ. Нүдээр харахад эрлийз монгол холилдоод л уралдаж байна. Бидэнд томчууд шиг бэлэн мөнгө гаргаад хурд худалдаж аваад байх бэл бэнчин байх биш. Гэтэл гэнэт нэг эрлийз нь гарч ирээд өнгөнд яваа морины минь өмнө гишгэх тийм ч сайхан биш шүү дээ. Нэг бол шууд эрлийз монгол нь хамаагүй төрийн наадамд зургаан нас л уралдана гээд заачихвал амар шүү дээ. Тэгвэл монгол морь уядаг хүмүүс нь сум орон нутагтаа л наадчихна шүү дээ. Улсын наадам гэж ирэх шаардлага байхгүй болчихно.
В.Нэргүй
