Ардын хувьсгалын өмнө Монголд гарч байсан ардын хөдөлгөөний нэрт тэмцэгчдийн нэг Аюуш Засагт хан аймгийн Дарханбээлийн хошууны нутагт(одоогийн Ховд аймгийн Цэцэг сум) ядуу ард Алдаржавын гэрт төржээ.

Энэ үед монголын ард түмэн Манжийн дарангуйлан эзлэгчид болон хятадын мөнгө хүүлэгчид, дотоодын хар шар феодалуудад давхар дарлагдан үгүйрэл хоосролын зовлонд нэрвэгдэж байв.Ноёд феодалын дарлал, гадаадын зандалчдын мөлжлөг улам бүр ширүүсч түүний эсрэг ард олон хорсон босоход хүнд бэрх амьдралыг нүдээр үзэж биеэр туулсан А.Аюуш түүнийг толгойлон удирджээ. 1903 онд Дарханбээлийн хошуунд гарсан заргалдан тэмцэх шинжтэй энэ хөдөлгөөн түүнд нийлэн орсон зарим тайж язгууртан этгээд урваж няцсанаас болж үр дүнд хүрээгүй боловч тэмцлээ цаашид янз бүрийн хэлбэрээр үргэлжлүүлсээр тус оронд өрнөсөн 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнтэй нэгдэн нийлсэн билээ. 1911 онд Маньбазарын хошууны ардууд А.Аюушийн удирдлагаар дахин босчээ. Ардын тэмцэл манжийн дарлалыг эсэргүүцсэн шинж чанартай байсан бөгөөд тэд харийн худалдаачид, мөнгө хүүлэгчдийг хөөн зайлуулж эд бараа, малын хураан авч, ардаас авах өрийн дансыг шатааж байв.Хошуу ноён Маньбазар залхаан гэсгээх баг цэрэг илгээн А.Аюуш тэргүүнтэй хөдөлгөөний толгойлогчдыг баривчлан авч хатуу ширүүнээр эрүүдэн шүүв.Энэ харгислал ард олны уур хилэнг улам бадрааж 1911 оны хоёрдугаар сарын 26-ны шөнө ардууд гянданг дайран орж А.Аюуш нарыг чөлөөлжээ. Босогчид 200 гаруй хүн болж Хөндий ам гэдэг газарт А.Аюушийн удирдлагаар хамгаалах баг цэрэг байгуулан тэмцэлд бэлтгэж эхэлсэн байна. Ийнхүү түүхэнд алдаршсан Цэцэг нуурын дугуйлан үүсэж бий болсон бөгөөд тэд засаг ноёнтойгоо заалдсан 44 зүйлийн шаардлага бүхий заргын бичиг зохиосон билээ.Энэ заргын бичиг нь чухамдаа феодалын дарлалыг эрс ялласан ялын бичиг байв.

Ардууд энэ бичигтээ хар шар феодалуудын дарлал мөлжлөгийг уудлан илчилж, харгис засаг ноёныг залхаан цээрлүүлэхийг эрс шаардаад, эцэст нь 165 хүн нэрээ тойруулан бичжээ.Гэтэл феодалын засаг захиргаа хошуу ноёны гэм бурууг элдвээр халхлан хамгаалж, эзэн харьяатын иш журмыг зөрчив гэж А.Аюушийг харгис хэрцгий эрүү шүүлтээр тамлан зовоожээ. Ард олны эрх ашгийг хамгаалан эрхлэг зоригтой тэмцсэн учир олон түмэн түүнийг ард Аюуш гэж алдаршуулсан билээ. А.Аюушийн удирдлагаар 10 шахам жил үргэлжилсэн тэр хөдөлгөөн ийнхүү ялалтад хүрч чадаагүй боловч нутгийн ард олонд ангийн тэмцэл хийхийн үлгэр дуурайлыг үзүүлж тухайн үедээ феодалын байгууллыг сүрхий донсолгож байв.Ардын хувьсгалын дараа А.Аюуш ардын төрийг бататган бэхжүүлэх, шинэ амьдралыг зохион байгуулахад идэвхтэй оролцож, хошууны аргууд нь түүний сумын даргаар сонгож байв.1929 онд МАХН-д гишүүнээр элссэн А.Аюуш,МАХН-ын Vlll их хуралд сонгогдож байлаа.Ардын хувьсгалын өмнө Монголд гарч байсан ардын хөдөлгөөнд оролцогчдын дотроос өөрийн тэмцлийн сайхан үрийг үзэж амссан зол заяатны нэг энэхүү эрэлхэг тэмцэгч эр 1939 онд 80 насандаа таалал төгсчээ.

Түүний мэндэлсний 100 жилийн ойг 1959 онд ёслон тэмдэглэж,Ховд хотод А.Аюушийн дурсгалын хөшөөг босгожээ.

Эх сурвалж:Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь I