Монголчууд өнгөрсөн хугацаанд Ерөнхийлөгч, УИХ, ИТХ-ын тус бүр долоон удаагийн сонгуульд оролцсон туршлагатай. Ирэх жил Ерөнхийлөгчийн найм дахь удаагийн сонгууль болно. Тиймээс он гараад Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн бэлтгэл ажил эхэлнэ. Үүнээс өмнө Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг цэгцлэх ажил хүлээгдэж буй. Сонгуулийн тухай хуулийг сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө батлах ёстой. Үүний дагуу Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийн төслийг хэлэлцэж эхлэх хугацаа нь энэ цаг үед таарч байгаа учир УИХ энэ долоо хоногт хуулийн төслийг хэлэлцэхээр төлөвлөсөн юм. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг Үндсэн хуульд нийцүүлэх, сонгуулийн үндсэн зарчим, журмыг улам тодорхой болгох, Үндсэн хуульд заасан хүний сонгох, сонгогдох эрхийг хангах, сонгуулийг зохион байгуулах удирдлага, зохион байгуулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулах зорилгоор УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан нарын гишүүд боловсруулан, өнгөрсөн оны арванхоёдугаар сарын 2-нд УИХ-д өргөн барьсан. УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны өчигдрийн хуралдаанаар тус хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийх байсан ч АН-ын бүлэг ажлын тав хоногийн завсарлага авав.
Гэхдээ ямартай ч Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг энэ ондоо багтаан хэлэлцэн батална гэсэн хүлээлттэй байна.
Өмнөх парламент Монгол Улсын Үндсэн хуульд өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард нэмэлт, өөрчлөлт оруулан баталсан билээ. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хуулийн хүрээцд хязгаарлаж, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчид тавих шалгуурт өөрчлөлт оруулсан юм. Тухайлбал, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хүрээнд оруулсан өөрчлөлтөд, Үндсэн хуулийн 33.4-т заасан хүрээнд л Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бүрэн эрхээ эдэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгч тодорхой бүрэн эрхийг зөвхөн энэ зүйлд заасан хүрээнд хуулиар олгож болно. Мөн Ерөнхийлөгч хууль санаачлах эрх эдлэх бөгөөд энэхүү эрх хязгаарын хүрээг хуулиар тогтооно гэж Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгасан. Харин Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн хувьд 50 нас хүрсэн, сүүлийн таваас доошгүй жил эх орондоо байнга оршин суусан Монгол Улсын уугуул иргэнийг зургаан жилийн хугацаагаар, зөвхөн нэг удаа сонгоно. Үүнийг Ерөнхийлөгчийн хуулийг баталснаас хойш хэрэгжүүлэхээр заасан.Түүнчлэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаагаар ажиллах зэрэг өөрчлөлтийг оруулсан юм. Тиймээс дээрх өөрчлөлтийн хүрээнд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг хэрхэн зохицуулсан болон УИХ хэрхэн өөрчилж хэлэлцэн батлах нь олон нийтийн анхаарлыг татаж байгаа юм.
Ерөнхийлөгчид УИХ-д суудалтай нам 45 нас хүрсэн хүнийг нэр дэвшүүлдэг байсан бол Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр 50 нас хүрсэн хүнийг нэр дэвшүүлдэг байхаар болсон. Мөн 1993 оноос хойш Төрийн тэргүүнээ дөрөв дөрвөн жилээр сонгож ирсэн бол ирэх оноос эхлээд зургаан жилээр сонгох зохицуулалтыг хийсэн. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг өнгөрсөн тавдугаар сарын 25-наас мөрдөж эхэлсэн билээ. Тиймээс дээрх зохицуулалтууд ч энэ өдрөөс хэрэгжиж эхэлсэн.
Өмнө нь Төрийн тэргүүн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дахин нэр дэвших эрхтэй байсныг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр болиулсан. Нэг үгээр зургаан жилийн хугацаанд Ерөнхийлөгчөөр ажилласан хүнийг дахин нэр дэвшүүлэхгүй байхаар хуульчилсан. Үүнээс үүдэн одоогийн Ерөнхийлөгч ирэх оны сонгуульд нэр дэвших эсэх нь эргэлзээтэй болоод буй. Хуульчдын дунд ч энэ талаарх маргаан өрнөж эхэлсэн. Нэг хэсэг нь ирэх жилийн Ерөхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших боломжтой гэж байгаа бол нөгөө хэсэг нь боломжгүй гэж үзэж байгаа юм. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогтын хувьд Ерөнхийлөгч ирэх оны сонгуульд нэр дэвших боломжтой гэж үзэж байгаа юм. Харин хуульч Б.Мэргэн одоогийн Ерөнхийлөгч дахин сонгогдох боломжгүй гэсэн байр суурийг хэлж байсан. Тэрбээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хэрэгжиж эхэлснээр одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга дахин нэр дэвших боломжгүй. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгогдоно гэж заасан.
Х.Баттулга Ерөнхийлөгч нэг удаа сонгогдсон уу гэвэл сонгогдсон. Хэрэв 1992 оны шинэ Үндсэн хуулийг хүчингүй болгоод 2019 онд шинээр Үндсэн хууль баталсан байсан бол Х.Баттулга Ерөнхийлөгч дахин сонгогдох боломжтой байсан. Харин Үндсэн хуулийн нэмэлтийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд Ерөнхийлөгчтэй холбоотой заалтыг 2025 онд хэрэгжинэ гэсэн заалт байхгүй учраас нэгэнт батлагдсан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөө дагаж мөрдөж, Ерөнхийлөгч Х.Баттулга 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших боломжгүй" гэсэн байр суурийг илэрхийлж байв.
Энэ мэт зөрүүтэй асуудпыг Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд хэрхэн зохицуулахыг хүлээх л үлдлээ. Монгол Улс цар тахпын нөхцөл байдалтай, хөл хориотой байгаа ч Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулиа цэгцэлж, эхний бэлтгэл ажлаа хангах нь зүй ёсны хэрэг. Хуулийн төсөлд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч болон нэр дэвшүүлж буй нам, эвсэлд өгөх хандивын тухайд иргэн гурав, хуулийн этгээд 15 хүртэлх сая төгрөгийн хандив өгч болох юм байна. Харин гадаад улс буюу гадаадын байгууллага, иргэн, олон улсын байгууллага, гадаадын хөрөнгө оруулалттай байгууллага, үйлдвэрчний эвлэл, шашны байгууллага, байгуулагдаад нэг жил болоогүй хуулийн этгээдээс хандив авахыг хоригложээ.Сонгуулийн сурталчилгааны тухайд уламжлалт сурталчилгаанаас гадна цахим хуудас ашиглан сонгуулийн сурталчилгаа явуулахыг зөвшөөрч байгаа ч ингэхдээ сэтгэгдэл бичигдэхгүй тохиргоотойгоор ашиглахаар төсөлд тусгасан байна. Түүнчлэн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төслийг 42.4.3-т Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгаагүй аливаа зорилт, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх талаар амлалт авах, ийм агуулга бүхий аливаа үйлдлийг сонгуулийн сурталчилгаанд ашиглахыг хориглоно гэж заажээ.
М.Энхцэцэг
Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин
