Манай улсын хэмжээнд түүхий самар буюу ястай самар экспортлохыг хориглоод 10 шахам жил болж байна. Өөрөөр хэлбэл, хуш модны самрын чөмөг бэлтгэн экспортлож байна. Одоогоор 30 гаруй аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаагаа явуулж, өөрсдийн “бор зүрх”-ээрээ хөрөнгө оруулагчдаа олж, бүтээгдэхүүнээ гаргаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, самрын бизнес эрхлэгчид өөрсдөө танил тохой татаж, урд хөршийнхөнтэй хэлэлцэж, самрын хөрөнгө оруулалтаа хавар нь аваад намар нь бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх зарчмаар явж байна.
Гэтэл хилээр самар гаргахын өмнө маш олон хяналт шалгалт, төрийн үйлчилгээний хүнд суртлыг даван туулж, сүүлдээ цөхөрч байгаагаа хэлж, төр гэхээсээ Төрийн бус байгууллага, яам “бараадсан” танхимын дарга нар гаарч шанд нь бэлтгэсэн самар хөгзөрч хог дээр гарахдаа тулчихаад байна.
Уг нь цар тахалтай, хөл хорионд үйл ажиллагаагаа явуулж чадахгүй татан буугдахдаа тулсан аж ахуйн нэгдүүдийг төр засаг тал бүрээр дэмжихээ илэрхийлж, ажил олгогч аж ахуйн нэгжүүд ч хичээсээр өдий хүрсэн. Гэтэл төр, аж ахуйн нэгжүүд санаа бодол нэгтэйгээр ажил үүргээ үргэлжлүүлж, ажилчдаа халчихгүй хичээж байхад ТББ-ын үүрэгтэй МҮХАҮТ яамнаасаа хураамж “суйлах” атгаг санаа өвөртлөөд зүтгэчихсэн. Самрын тэмдэгтийн хураамж бол бага мөнгө биш. Жилдээ хэдэн арван тэрбумаар хэмжигдэх мөнгө. Татвар төлөгчдийн мөнгө шүү дээ.
Засгийн газар энэ асуудлыг шууд танхимд шилжүүлж хэрхэвч болохгүй. Самрынхан бүтээгдэхүүн бэлтгэхдээ төрөөс нэг ч төгрөг аваагүй. Харин Монголд хэдэн зуун сая валютын урсгалыг оруулж, давхар давхар тэмдэгтийн хураамж төлж, төсөвт тус нэмрээ түлхэцтэй оруулж байгаа хүмүүс болохыг татвар санхүүгийн олон баримт гэрчилж байгаа юм.
Самрын гарал үүслийн тодорхойлолтыг үнэхээр огт гаргахаа байчихсан уу гэвэл бас үгүй. Зарим компанийн бүтээгдэхүүн хилээр гарсаар байгаа. Харин Самрын бизнес эрхлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах холбооны хамаарал бүхий 10 гаруй аж ахуйн нэгжүүдэд бүтээгдэхүүний гарал үүслийн тодорхойлолтыг олгохгүй, таг гацаачихаад байгаа аж.
Самрын бизнес эрхлэгчдийн хувьд 2014 оноос хойш самрыг эцсийн бүтээгдэхүүн болгож, өртөг шингээж борлуулахаар аж ахуйн нэгжүүд тусгай зөвшөөрөлтэй болсон. Яамнаас олгосон тусгай зөвшөөрлийнхөө хүрээнд аймаг, орон нутагтай худалдан авах гэрээгээ хийж, бүтээгдэхүүнээ харьяа үйлдвэрүүдэд авчирч, хальс, ясыг нь авч, самар цайруулж боловсруулах технологийн төхөөрөмжүүдийг нь Монголд оруулж ирээд эцсийн бүтээгдэхүүнээ экспортлоод хэвийн үйл ажиллагаа нь явж байсан байна.
Самар бол хэдийгээр байгалийн нөөц ч гэлээ 1-3 жилийн давтамжтай их ургацын жил тохиодог юм байна. Заримдаа 6 жил ч болдог байна. Өнөө жилийн хувьд ургац тун дажгүй байхаар байгаа боловч сааль саваа бэлдсэн аж ахуйн нэгжүүдийн бүтээгдэхүүн хэрхэн борлуулагдах нь тодорхой бус болоод удаж байгаа юм байна.
МҮХАҮТ самарчдад ямар шаардлага тавьж байгаа гэхээр танхимын дэргэд кластер байгуулах сан ажиллуулж, самрыг илүү боловсронгуй болгож, хадгалах стандарт сав, төхөөрөмж оруулж ирж ажиллана гэж шахаж байгаа юм байна. Харин самрын үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд 10 гаруй жилийн өмнөөс шаардаад байгаа тоног төхөөрөмжийг нь оруулж ирээд үйдвэрлэлээ эрхэлж байгаа.
Энэ асуудлын цаана зөвхөн самрын бизнес эрхлэгчид байгаа юм шиг бодож сэтгэж, тэмдэгтийн хураамж төвлөрүүлэхээр зүтгэж байгаа хүмүүсийн хувьд хэлэхэд орон нутагт самар түүгээд аж амьдралаа залгуулж байгаа хэдэн мянган иргэн байна. Самар ургадаг хангайн сумдын иргэд бүгд самранд явж байгаа. Самар түүдэггүй айл өрх гэж бараг байхгүй. Дээрээс нь самрын тэмдэгтийн хураамж шууд тухайн орон нутагтаа төсөв бүрдүүлж, сургууль цэцэрлэг болж байна. Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий суманд гэхэд самрын хураамжийг аймгийн төсөвт нэгтгэхгүйгээр “Боргоцой” цэцэрлэг байгуулж, одоогоороо үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Энэ мэт олон бүтээн байгуулалт орон нутагт өрнөсөн. Иймдээ ч сумдын Засаг дарга нар самрын аж ахуйн эрхлэгчдийг үйлдвэрлэлийн аргаар самраа бэлтгэхийг хүссэн албан бичгээ Ерөнхий сайдад хаяглаж илгээсэн байхав дээ.
Ер нь төрөөс төсөв хөрөнгө шаардахгүй атлаа улсдаа татвар хуримтлуулдаг салбар, аж ахуйн нэгжүүддээ төрийн үйлчилгээ нэрээр хэдэн давхар хяналт, шалгалт хийж, чөдөр тушаа болдог байдлаа болимоор байна. Даам гарсан дунд шатныхандаа хариуцлага тооцож, асуудлыг “эрүүл” нүдээр харахгүй бол төр хичнээн зөв шийдвэр гаргаад аж ахуйн нэгжүүд “хурган дарга” нарын шаардлага, дарамтанд “нуруугаа авсаар” цаашид үйл ажиллагаа нь зогсоход хүрч байна шүү.
