Манай сонины редакцид ирж “би сурвалжлагчтай уулзах хүсэлтэй явна” гэж хэлсэн энэ хүнийг М.Магсаржалам гэдэг. Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сумын Жаргант багийн малчин тэрбээр Монгол Улс 3.6 сая хүнтэй болсон гэнэ лээ. Түүний ердөө 305 мянга нь малчин гэдэг. Тэднийхээ төлөөлөл болж өөрийн санаа бодлыг түмэндээ бас төр, засагтаа хүргэх гэж яваа юм гэлээ. Бид ярилцлаа.

-Та сайн явж, сайхан өвөлжиж байна уу?

-Сайн, танай сониныхны ажил үйлс амжилттай юу.

-Энд ирсэн зорилгоо та хэлчих шиг боллоо. Ойлгож байна аа. Эхлээд өөрийгөө танилцуулаач.

-Би хар багаасаа гэх үү дээ. 1968 оноос ижийтэйгээ нэгдлийн төллөх суурь хонь маллаж эхэлсэн. Насаараа л малчин явлаа. Завсарт нь Давшилт нэгдлийн туслах үйлдвэрт ачигч, шаварчин, тракторч, диспетчер гээд олон төрлийн ажил хийж үзсэн. Бас багийн даргын албыг хэдэн жил залгуулсан. Эдгээрийн чухам юунд нь бие сэтгэлээ зориулж ирэв гэвэл малд хайртай, малчин нэрэндээ бахархалтай явдаг хүн.

-Өөрийн чинь мал малладаг онцлог гэвэл юу вэ?

-Онцлог гээд байх нь юув. Хуучин, шинэ хоёр нийгмийн үед малаа л гэж явна. Социализмын үед хувийн цөөн, нэгдлийн олон малтай болж байлаа. Үйлдвэрлэлийн даалгавар мах, сүү, ноос ноолуурынхаа оногдлыг хэл амгүйхэн биелүүлчихнэ.Оронд нь хөдөлмөр өдрийн хөлс авчихна. Мал улсын өмч байсандаа ч тэр үү төр, засгийн анхаарал сайн байсан юм шүү.

-За тэгээд зах зээлийн гэх шинэ нийгэм бий болж мал хувьд шилжсэнээр малчдын амьдрал улам сайн болсон биз?

-Мал хувьчилснаар малчин бидний амьдрал зарим талаар сайжирсан л даа. Мал их өслөө. Энд нэг дурсамж хэлэхэд өмнөх нийгмийн үед нам, засгаас малыг 25 сая толгойд хүргэнэ гэсэн зорилт дэвшүүлдэг байлаа. Гэвч биелж байсангүй шүү дээ. Гэтэл одоо 60-70 саяд хүрлээ гэх болов. Энэ нэг үр дүн. Малаар баян байна гэдэг Монгол баян байгаа гэсэн үг л дээ. Гэхдээ...

-Гэхдээ гэнэ ээ. Мал өсөх сайн юм биш үү?

-Би мал өсөх муу гэж хэлэх гэсэн юм биш. Тэр 60-70 саяын хооронд байгаа тоо яг тийм үү. Эргэлздэг. Би чинь тэр дунд хутгалдаж явлаа. Тэгэхлээр яагаад гэлдээ. Мал тооллого гэдэг ажил хийсвэр болчихсон. Хуучин шиг малыг толгой дараалан нүд үзэж тоолохоо байчихсан. Утсаар, амаар хэдэн тоо аваад л болоо. Энэ жил 64.2 сая мал тоологдлоо гэсэн мэдээ харсан. Мал тооллогын чин үнэн гэвэл хаа сайгүй л тийм байгаа юм шүү дээ. Тэгэхлээр зарим нь олон малтай болох гэж малынхаа тоог өсгөж хэлнэ. Багасгана гэж байхгүй байхаа.

-Малынхаа тоо толгойг өсгөх нь малчинд ямар ашигтай байх вэ?

-Баян харагддаг ч юмуу. Мянгат малчин гэгдэх нэр төр авна. Нэг гол юм нь банкны зээл авах боломж гэж үздэг тал бий. Зээл авдаг юм байж. Гэтэл зуд зурхан болоод малаа хорогдуулчихлаа яахав. Банкны өр орно. Банкинд өргүй малчин тун ховор байдаг болсон доо.

-Танай Төмөрбулаг ямар онцлоготой сум юм бэ?

-Аймгийн төвөөсөө ердөө 73 км-т оршдог. Ой хөвч ихтэй, уулын сайхан хангай даа. Олон голын бэлчир мэт хүн, малын жаргалын өлгий гэхээр нутагтай. Сум орноо авч яваа эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэл нь мал аж ахуй. 2000-аад оны эхээр манай сум 133 мянган толгой малтай болж байсан бол 2010 онд 173.8 мянга болж өссөн. Мянгат малчин 30 гаруйтайгаараа нэг үе аймагтаа тэргүүлж байлаа. Одоо ч улс, аймаг сумын аварга олонтой.

-Малын ямар төрөл голлодог вэ?

-Ямаа л даа. Малчин бидэнд жилдээ ганц удаа хэдэн төгрөгийн орлого болдог бүтээгдэхүүн нь ноолуур. Тиймээс бэлчээрт жаахан халтай ч ямаагаа өсгөхөөс өөр арга байдаггүй юм. Манай суманд “Эрчмийн хар” гэдэг ямааны омог голлон өсгөдөг.

-Та ярианыхаа эхэнд төр, засагтаа дуулгах үг байна л гэсэн дээ. Тэр тухайгаа...?

-Яах вэ. Зах зээлийн нийгэмд нийтээрээ гайгүй л амьдарч байгаа байх. Малчин бидний хувьд хэдэн малынхаа буянд хоосон хонохгүй, хоёр идэхгүй болж л байна. Гэхдээ Монголын мөнхийн баялаг малаа, хэдэн муу малчдаа төр, засаг маань тун бага анхаараад байх шиг санагддаг. Малчид руу чиглэсэн бодлого нь биелэлээ олох нь ч тааруу л байдаг. Мал бол Монголыг авч явах гол хүч. Бид тэрнийг улам хүчирхэгжүүлэх гэж бие сэтгэлээ зориулж өмссөн дээлээ гандтал зүтгэж явна. Зарим нөхдийн үгийг сонсоход Монголыг уул уурхай л тэжээж байна гэж хэлэх юм. Энэ чинь эндүүрэл. Тэр нүүрс чинь, тэр алт чинь нэг цагт дуусна биз дээ.

Яахав. Малчин бидний хөгшин тал нь 550 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авч байна. Гэтэл хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 660 мянга болсон дуулдана. Тэгэхлээр болж байна уу. Үгүй юу мэдэхгүй. Сая нэг шинэ шийдвэр гаргалаа гэнэлээ. Нийгмийн даатгалын багц хуулийн хүрээнд малчин биднийг сайн дурын даатгалд хамрагдвал төлбөл зохих шимтгэлийн 50 хувийг төрөөс даахаар болсон гэв үү дээ.

Энэ нэг их гол юм биш. Малчдын зүтгэлийнхээ хүчээр бий болгосон малаас гарах түүхий эд мах, ноос, арьс ширний үнэ маш муу. Тэр бүхнийг боловсруулдаг үйлдвэргүйгээс хог дээр хаягдаж байна. Тиймээс ноос, ноолуур, арьс шир боловсруулах үйлдвэр барьж өгөөч. Тэгж гэмээнэ нэг талдаа малчин бидний амьдрал дээшилнэ. Нөгөө талаар төв, хөдөөд байгаа ажилгүйчүүдэд ажлын байр нэмэгдэнэ. Монголд мөнгө байна уу. Байна аа. Харин тэрнийгээ зөв зарцуулж чадахгүй байх шиг.

Нэг харамсмаар юм нь төр, засгийнхны нэг хэсэг нь амин хувиа хичээхээс улс орноо, ард түмнээ бодохыг байж. Тэдний авах завших хулгайлах нь ихсэв. Монгол хүн хэзээ ийм байлаа даа гэхээс гол харлах юм.

Зарим нь бүр Монголынхоо газар нутгаас 400 гаруй га газар зарсан ч гэх шиг. Яасан ханаж цаддаггүй юм гэмээр. Нөгөө гэвэл ажил хийдэг хүн ховордчихож. Бас ажил мэргэжил, албан тушаалдаа үнэнчээр зүтгэдэг нь бүр цөөрч. Энэ бүхнийг бодохоор Монгол минь яана даа гэж ч санагдах юм. Би алс нутгийн хүн. Ийм юм л хэлэх гэж хичээсэн дээ.

-Танайх хэр олон малтай вэ. Малаа өсгөе гэсэн бодол байдаг уу?

-Манайх 200 гаруй бог, 60 гаруй үхэртэй. Болоод байдаг юмаа. Миний нэг бодол мал олон нь гол биш чанартаа гэсэн санааг баримталдаг. Тиймдээ баяд хуц авчирсан. Ер нь нутгийн шилмэл омог нэн тустай. Хаа газрын эрлийз мал дэмий.

Энэ маань Монголоороо байя гэсэн санаа юм. Би унах унаагүйдээ биш малдаа явган голдуу явдаг. Манай нутгийнхан намайг арай л “явган Магсар” гэх нь халаг байдаг. Яагаад гэвэл уул даваа ихтэй газар чинь унаатай явахад хэцүү л дээ. Манай хангайхан аргал түлэх нь тун ховор. Тэгвэл би түлшинд аргал түүж хэрэглэдэг. Энэ чинь их нөөц төдийгүй байгалиа хамгаалахад нөлөөтэй юм шүү.

Манайх зургаан хүүхэдтэй, тэдэндээ болон залууст юмыг үнэнчээр төгс хийж бай. Ажлыг битгий гол. Өөрийгөө зовоож олсон орлого л хүнд хоол болдог юм шүү гэдэг юм. За тэгээд эрүүл мэндийн, сэтгэлийн, оюуны гэж гурван баян байдаг гэсэн үгээр үгээ төгсгөе дөө.

Д.ЦЭРЭННАДМИД

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин