Монголчууд есөн удаа сонгуульд санал өгөхдөө МАХН буюу МАН-ыг долоон удаа, АН-ыг хоёр удаа сонгожээ. Тиймээс ард түмэн яах аргагүй МАН-д хайртай юм хэмээн харж болохоор. Гэвч ард түмэн бултаараа МАН, АН-д хайртайдаа биш, тэд хуулиар, хүчээр хайрлуулж ирсэн улс төрийн хүчнүүд. Есөн удаагийн сонгуульд өрсөлдсөн МАН 1992 онд 57.1, 2000 онд 51.5 хувийн санал авсан бусад ялалтууд нь 43-45 хувьд л хэлбэлзэж байна. Өөрөөр хэлбэл нийт сонгогчдын 50 хувийн санал авч чадаагүй ч ялж байсан нь хуулийн хулгай. Тэгвэл түүхэндээ хоёрхон удаа ялалт байгуулсан АН 1996 онд 45, 2012 онд 34.2-хон хувийн саналаар ялалт байгуулсан нь бас л хулгайн ялалт. Энэ жилийн хувьд Үндсэн хууль, Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, холимог тогтолцоонд шилжүүлж, УИХ-ын гишүүдийн тоог 126 болгох зэргээр олон зүйл өөрчилсөн ч хуулийнхаа хулгайг авч үлдэж чадлаа. Тэгэхээр ардчилсан гэх Монгол Улсын иргэд ямар улс төрийн хүчин, хэнд хэрхэн саналаа өгч, ямар замаар хулгай өрнөж ирснийг харуулъя.

1992 ОН

Анхны ардчилсан сонгуулийг 1992 онд зохион байгуулахад Монгол Улсын хүн амын тоо 2,154,646, сонгуулийн насны хүний тоо 1,202,704, санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,037,392 буюу 95 хувь байв. Энэ удаагийн сонгуульд нийт сонгогчдын 57.1 хувийн саналыг авсан МАХН УИХ-д 70 суудалтай, харин 31.1 хувийн санал авсан Ардчилсан нам таван суудалтай болжээ. Магадгүй энэ нь түүхэнд хамгийн цэвэрхэн сонгууль энэ болж үлдэх байх.

1996 ОН

Монгол Улсын хүн амын тоо 1996 онд 2,231,363, үүнээс сонгуулийн насны хүний тоо 1,218,549, санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,057,182 буюу 92 хувь байв. Гэтэл сонгогчдын 45.7 хувийн саналыг авсан Ардчилсан нам УИХ-д 50 суудалтай, харин 39.9 хувийн санал авсан МАХН 25 суудалтай болжээ. Зарчмаараа бол АН, МАХН хоёр УИХ-ын 76 суудлыг 40:36 харьцаагаар хувааж авах боломж байсан ч өнөөх хуулиараа явсан.

2000 ОН

Монгол Улсын хүн амын тоо 2000 онд 2,382,525 сонгууль өгөх хүний тоо 1,364,862, санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,027,985 буюу 82.4 хувтай байжээ. Ингэхэд сонгогчдын 51.5 хувийн саналыг авсан МАХН УИХ-д 72 суудалтай, харин 24.1 хувийн санал авсан Ардчилсан нам ганцхан суудалтай болжээ. Эндээс харахад МАН-ын 51,5+АН-ын 24.1=75,6 хувь болж, 24.4 хувийн санал гээгдэж байгаагийн цаана хуулийн хулгай байна.

2004 ОН

Монгол Улсын хүн амын тоо 2004 онд 2,407,568, сонгуулийн насны хүний тоо 1,472,372, санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,051,812 буюу 82.2 хувьтай байв. Энэ удаагийн сонгуульд сонгогчдын 48.8 хувийн саналыг авсан МАХН УИХ-д 36 суудалтай, харин 44.8 хувийн санал авсан Ардчилсан нам 36 суудалтай болж, тэнцсэн. Энд нэг зүйл байгаа нь аль ч нам 50+1 санал авч чадаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл сонгогчид МАН, АН-ыг алийг нь ч 100 хувь дэмжээгүй.

2008 ОН

Монгол Улсын хүн амын тоо 2008 онд 2,564,285, үүнээс сонгуулийн насны хүний тоо 1,607,825, санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,179,448 буюу 76.5 хувьтай байжээ. Тухайн сонгуулиар сонгогчдын 43 хувийн саналыг авсан МАХН УИХ-д 45 суудалтай, харин 39.2 хувийн санал авсан Ардчилсан нам 28 суудалтай болжээ. Аанай л 50+1 хувь авч чадсангүй. МАН-ын 43+АН-ын 39.2 =82.2 гэхээр 17.8 хувийн санал гээгдэж байна.

2012 ОН

Монгол Улсын хүн амын тоо 2012 онд 2,801,136, сонгуулийн насны хүн 1,882,035, санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,238,537 буюу 67.3 хувь байв. Энэ удаагийн сонгууль томсгосон мажоритар 26 тойргоос 48 нэр дэвшигч сонгох сонгуульд сонгогчдын 33.5 хувийн саналыг авсан МАН 17 суудал авсан бол 34.2 хувийн саналыг авсан АН 25 суудал, 17.9 хувийн санал авсан МАХН, МҮАН-ын “Шударга ёс” эвсэл гурван суудал авсан. Харин намын жагсаалтаар сонгогдох 28 нэр дэвшигчийг намууд авсан саналын хэмжээтэй дүйцэхүйц хэмжээгээр хувааж авсан байдаг. Энд нэг зүйл ажиглагдаж байгаа нь намуудад сонгогдчын өгсөн саналын хувь улам л уруудаж бүр 30 гаруйхан хувьд ирсэн байна. Мөн анхны хоёр гурван сонгуульд 90 гаруй хувийн ирцтэй санал өгч байсан бол энд 60 гаруй хувьд уруудаж ирээд байгаа нь сонгогчдын хүсэн хүлээсэн үр дүн гарахгүй хуулийн хулгайгаар алга болоод байгаа учраас ийнхүү ирц буурч байна.

2016 ОН

Монгол Улсын хүн амын тоо 2016 онд 3,057,778, Сонгуулийн насны хүний тоо 1,998,823 байсан бол санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,406,123 буюу 73.6 хувь байв. Тухайн сонгуулиар МАН 636,138 буюу 45.12 хувь, АН 467,191 буюу 33.12 хувь, МАХН 112,850 буюу найман хувийн санал авч, МАН УИХ-д 64, АН 11, МАХН нэг суудалтай болжээ. Бас л сонгогчдын 50 хувийн санал ч аваагүй МАН үнэмлэхүй олон суудал авчээ.

2020 ОН

Монгол Улсын хүн амын тоо болон сонгогчдын ирцийн тухай тодорхой тоо баримт олсонгүй. Гэхдээ тухайн сонгууль нь 2016 оныхоос тойрог томсгосон өөрчлөлт бол бий. Тухайн сонгуулиар сонгогчдын 45 хувийн саналыг авсан МАН УИХ-д 62 суудалтай, харин 24 хувийн санал авсан Ардчилсан нам 11 суудалтай болжээ. МАН-ын 45 хувь+АН-ын 24 хувь=69 хувь гэхээр согогчдын 31 хувь нь аль нэг өөр нам эвсэлд илтгэл үзүүлснээр парламентад төлөөлөлгүй болж байна.

ЖИЧ

Энэ удаагийн сонгуулийг шинэ тогтолцоо, шинэ хуулиар явуулсан, гишүүдийн тоог ч нэмсэн. Монгол Улсын хүн амын тоо 3.6 сая гаруй, сонгуулийн насны хүний тоо 2.2 сая, санал өгсөн сонгогчийн тоо 1,448,000 буюу 69.3 хувь байв. Харин нийт сонгогчдын 35.01 хувийн санал авсан МАН 68 суудал, 30.13 хувийн санал авсан АН 42 суудал, 10.38 хувийн санал авсан ХҮН нам найм, 5.2 хувийн санал авсан ИЗНН, 5,17 хувийн санал авсан Үндэсний эвсэл тус тус дөрвөн суудал авсан. Ээлжит сонгуулиар 19 нам, хоёр эвсэл өрсөлдөж нийт сонгогчдын 80 орчим хувийн саналаар парламент бүрдэж байна. Харин үлдсэн 20 орчим санал бусад нам эвсэл дээр тарамдаж гээгдсэн. Сонгуулиар 1400 орчим хүний санал авсан Эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч намаас эхлээд 69.682 хүний санал авсан Шинэ нэгдсэн эвсэл гэх мэт 15 нам, нэг эвсэлд нийтдээ 470 гаруй мянган сонгогч саналаа өгсөн ч тэд парламентын гадна үлдсэн. Тэд МАН, АН-д саналаа өгөөгүй учраас төрд төлөөлөлгүй үлдэж байна гэсэн үг. Ийм л хуулийн хулгай хэзээ ч салахгүй бололтой. МАН-ын 35.01 хувь+ АН-ын 30.13 хувь+ХҮН намын 10.38 хувь+ Үндэсний эвслийн 5.2 хувь+ИЗНН-ын 5,17 хувь=85.3 гэхээр нийт сонгогчдын саналаас гээгдэж байна гэсэн үг. Нөгөө талаар бусад нам, эвсэлд өгсөн 470 гаруй мянган саналыг дээрх таван нам, эвсэлд хувааж өгөөд гарч байгааг үр дүн нь энэ шүү дээ. Тодотговол сонгогчдын 30 гаруй хувийн саналыг хүсээгүй нам эвсэлд дээрэмдэн өгч байна гэсэн үг.

С.Ууганбаяр

Tumen.mn