Манай улсын төсөв хэрхэн тэлж ирсэн тухай урьдач мэдээлэл хүргэе.
Монгол Улсын төсөв 1960-аад онд анх удаа тэрбумаар, 2006 оноос их наядаар тоологдож эхэлсэн түүхтэй. Харин 2019 оноос анх удаа ₮10 их наядыг давсан бол 2020 онд түүхэнд анх удаа ₮14 их наяд төгрөг шүргэсэн зарлагыг хуульчилж байв. 2022 оны төсвийг ₮16 их наядыг олж, ₮18 их наядыг зарцуулахаар анх баталсан бол 2023 оныхыг ₮19 их наядын орлого олж, ₮20.4 их наядын зарлага гаргахаар баталсан. Харин тодотголоор орлогыг 20 их наяд 782 тэрбум төгрөг болгож 1.7 их наядаар өсгөсөн. Нийт зарлагыг 22 их наяд 371 тэрбум төгрөг болгож 1.9 их наяд орчмоор нэмэгдүүлсэн юм. 2024 онд төсвийн орлого 25.3 их наяд төгрөг бол зарлага 27.3 их наяд төгрөг гэж баталсан.
УИХ-ын намрын чуулганаар хэлэлцэх гол асуудлын нэг Монгол Улсын 2025 оны нэгдсэн төсвийн төсөлд өгсөн ҮАГ дүгнэлт гаргасныг хүргэж байна.
Төсвийн орлого, зарлага: Төсвийн орлогын уялдааг хангах шаардлагатай
2025 оны төсөвт: Төсвийн орлого 33.9, зардал 35.8 их наяд, тэнцвэржүүлсэн тэнцэл 1.9 их наяд төгрөг байхаар төлөвлөсөн. 2022 оны төсөвтэй харьцуулахад 2025 оны төсөв 60 хувиар тэлсэн үзүүлэлт. Гэвч орлого тасрах нөхцөлд маш өндөр эрсдэлтэй тоо. Эдийн засгийн өсөлтийг 8 хувьд хүргэх хэт өөдрөг төсөөлөлтэй. Сангийн яам эдийн засгийн өсөлтийг 8 хувьтай байхаар хэт өөдрөг үзэж байгааг уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлттэй холбож байна. Харин олон улсын байгууллагууд манай улсын эдийн засгийн өсөлтийг 6 хувьд таамаглаж байна.
Аудитын дүгнэлт: Нэгдсэн төсвийн нийт орлого ба тусламжийн дүн 36,830.5 тэрбум төгрөгийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлэх мөнгөн хөрөнгийн хүүгийн орлогын 55.0 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлж 36,885.5 тэрбум төгрөгөөр тооцох. Холбогдох хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар төлөвлөлтийн уялдааг хангах шаардлага байна гэж үзсэн байна.
Татварын бус орлогыг өмнөх оны гүйцэтгэлтэй харьцуулж үзэхэд дараах орлого тасарч болзошгүй байна.
Үүнд, дэлхий нийтийг хамарсан Covid-16 цар тахлын нөлөө, ОХУ, Украйны дайн зэрэг хүндрэлүүдээс шалтгаалан 2019 оноос 2022 онд олон улсын нислэгийн хөөрөлт, бууралтын тоо болон навигацийн орлого буурсан бөгөөд 2024 оны долдугаар сарын байдлаар нийт 36,740 өнгөрөлтийн нислэг үйлдэгдсэн нь 2023 оны мөн үетэй харьцуулахад 74 хувиар өссөн үзүүлэлттэй боловч зардлын дүн өсөж төсөвт төвлөрүүлэх орлогыг бууруулсан байна.
Нүүрс экспорт: 83.3 сая тонн нүүрс экспортолж чадахгүй болох эрсдэлтэй
2025 оны төсөвт: Төсвийн нийт орлогын 31.7 хувь буюу 11,6 их наяд төгрөгийг уул уурхайн салбарын орлогоос бүрдүүлэхээр төлөвлөсөн. Ирэх жилийн хувьд нүүрсний экспортыг 83,3 сая тонн-д хүрнэ гэдэг өөдрөг төсөөлөл тавьжээ. 83.3 сая тонн нүүрсний 37.9 сая тонн буюу 45.5 хувийг Эрдэнэс таван толгой ХК дангаараа эзэлж байна.
Аудитын дүгнэлт: Монгол улс 2024 оны 8 сарын бодит гүйцэтгэлээр 55.4 сая тонн нүүрс экспортолсон. Үүнээс 21.6 сая тонн нүүрсийг "Эрдэнэс Тавантолгой" ХК экспортолсон нь ирэх жилийн зорилтод түвшинд хүрэхэд хүндрэл үүсэж болзошгүй.
Уул уурхайн салбарын голлох нэрийн бүтээгдэхүүний эрэлт болон зах зээлийн үнийн бууралтаас шалтгаалж төсвийн орлого тасрах эрсдэлийг тооцох шаардлагатай байна.
Уул уурхайн салбараас 2025 оны төсөвт төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн орлого БНХАУ-ын эдийн засгийн байдал, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарын болон коксжих нүүрсний эрэлт багасах, уул уурхайн гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнэ буурах зэрэг гадаад хүчин зүйлийн нөлөөгөөр тасалдах эрсдэлтэй, төсвийн эх үүсвэрийн дутагдлыг бусад салбараас нэмж бүрдүүлэх боломж хомс байна. Олон улсын шинжээчдийн таамаглалаар дэлхийн зах зээлд 2025 онд өмнөх оноос тонн тутамд зэсийн дундаж үнэ 500.0 ам.доллароор өсөх бол алтны үнэ унц тутамд 350.0 ам доллароор, тонн тутамд төмрийн хүдэр 20.0 ам.доллар, нүүрсний үнэ 35.0 ам.доллар, газрын тосны үнэ баррель тутамд 5.0 ам.доллароор тус тус буурах төлөвтэй байна. Төмрийн хүдрийн экспортын биет хэмжээг 9.0 сая тонн, борлуулах үнийг 65 ам.доллар байхаар 2025 оны төсвийн төсөлд тусгажээ. Гэтэл төмрийн хүдрийн 2024 оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэл 8.4 сая тонн, 8 сард бодит гүйцэтгэлээр 4.8 сая тонн төмрийн хүдрийг экспортод гаргасан байна.
-Төсвийн ерөнхийлөн захирагч нар төсвийн хязгаарыг хэтрүүлэн төлөвлөсөн-
Засгийн газар урсгал зардлыг өмнөх оноос 3,565.6 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлэн, төсвийн ерөнхийлөн захирагч нар төсвийн хязгаарыг хэтрүүлэн төлөвлөсөн байна.
Монгол Улсын 2025 оны нэгдсэн төсвийн төсөлд нийт зарлага ба цэвэр зээлийн дүнг 2024 оны төсвөөс 5,307.3 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлэн 35,795.2 тэрбум төгрөгөөр төлөвлөсөн байна.
Үүнд: Урсгал зардал 26,036.4 тэрбум, хөрөнгийн зардал 9,803.8 тэрбум төгрөг, эргэж төлөгдөх цэвэр зээл 45.0 тэрбум төгрөг байна. 5.2. Төсвийн урсгал зардал 2017 оноос хойш тогтмол өссөн үзүүлэлттэй, 2025 оны төсвийн төсөлд нийт зарлага ба цэвэр зээлийн дүнгийн 72.7 хувь буюу 26,036.4 тэрбум төгрөгийг урсгал зардал эзэлж байна.
Өр зээл:
Засгийн газрын өрийн нийт хэмжээг ТТБЗ-с тооцсон дүнгээс 13,092.9 тэрбум төгрөгөөр бууруулж 47,507.1 тэрбум төгрөгөөр баталсан нь Засгийн газраас зээлжих зэрэглэлийг үе шаттайгаар сайжруулах, Засгийн газрын гадаад үнэт цаасны төлбөрүүдийг эдийн засаг, төсөвт дарамт учруулахгүйгээр төлж, дахин санхүүжилтийг оновчтой хэрэгжүүлэх үүднээс 2024 оны эхний улирлын бодит гүйцэтгэл /33.7 хувь/-тэй уялдуулан төлөвлөсөнтэй холбоотой байна. Мөн Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд 2024 оны 08 дугаар сарын 30-ны өдөр орсон өөрчлөлтийн дагуу өрийн үлдэгдлийг нэрлэсэн үнээр тооцож эхэлжээ.
-Төмөр замын бүтээн байгуулалтыг эрчимжүүлэх шаардлагатай-
УИХ-ын 2024 оны 21 дүгээр тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2024- 2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-ийн хүрээнд хэрэгжүүлэх 14 мега төслийн 1-т “Гашуунсухайт-Ганцмод, Ханги-Мандал, Шивээхүрэн-Сэхээ хилийн боомтуудын хил дамнасан холболтын төмөр зам, ачаа тээврийн шилжүүлэн ачих терминалыг 2025 онд барихаар төлөвлөсөн.
Тус төслийг хэрэгжүүлснээр нийт экспортын хүчин чадал 40 сая тонноор буюу Гашуунсухайт-Ганцмод боомт 20 сая тонн, Ханги-Мандал боомт 10 сая тонн, ШивээхүрэнСэхээ боомт 10 сая тонноор нэмэгдэж, экспортын орлого 2 дахин, төмөр замаар нүүрс экспортлох хүчин чадал 3 дахин, зорчигч болон ачаа тээврийн нэвтрэх хүчин чадал 2 дахин нэмэгдэж, тээврийн хэрэгсэл хилийн боомтоор түргэн шуурхай нэвтрэх, зорчигчид ая тухтай үйлчлүүлэх боломж бүрдэхээр байна. Иймд төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлыг цаг алдалгүй эрчимжүүлж, гүйцэтгэлд хяналт тавьж ашиглалтад оруулснаар нүүрсний борлуулалтыг нэмэгдүүлэхэд түлхэц өгөхүйц байна.
Засгийн газраас УИХ-д өргөн мэдүүлсэн Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн 2025 оны төсөл нь төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлд заасан тусгай шаардлагыг хангасан байна.
-62.5 тэрбум төгрөгийг “Оюутолгой”-гоор нөхөн төлүүлээгүй-
“Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн 33.1 тэрбум,” Оюутолгой”-н 62.5 тэрбумын татварыг нөхөн төлүүлэх Засгийн газрын зүгээс уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүнээс бий болох үр өгөөжийг бүрэн дүүрэн ашиглахад анхаарч дагалдах ашигт малтмалд ногдох АМНАТ-ын орлогыг бүрэн төвлөрүүлэхэд анхаарч ажиллах шаардлагатай байна.
ҮАГ-аас 2025 оны төсөвт хийсэн дүгнэлтэд дараах зүйлийг анхаарах шаардлагатай гэж үзжээ.
- Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төслийн 6.1-д заасан Төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын зарцуулах зардалд төлөвлөгдсөн үнэт цаас, гадаадын зээл тусламжаар санхүүжих хөрөнгө оруулалтын 2,035.0 тэрбум төгрөгийн зардлыг хуулийн төсөлд эдийн засгийн ангиллын дагуу тусад нь төлөвлөх,
- Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төсөлд эргэж төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр олгосон цэвэр зээлийн буцаан төлөлт 332.0 тэрбум төгрөгийг хуулийн төсөлд эдийн засгийн ангиллын дагуу тусад нь төлөвлөх,
- Нийгмийн даатгалын сангийн 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төслийн “сайн дураар даатгуулагчаас төлөх шимтгэлийн орлого 279.3 тэрбум төгрөгийг 16.5 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлж 295.8 тэрбум төгрөгөөр, бусад орлого 53.2 тэрбум төгрөгийг 16.5 тэрбум төгрөгөөр бууруулж, бүлэг хооронд залруулан төлөвлөх,
- Мөн Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төсөл нь урт хугацааны хөгжлийн болон үндэсний аюулгүй байдлын бодлогод нийцсэн боловч улсын хөгжлийн жилийн төлөвлөгөөг батлаагүйгээс түүнд чиглэсэн эсэхийг дүгнэх боломжгүй байна.
- Төсвийн тухай хуулийн 32 дугаар зүйлийн 32.2-д заасны дагуу төсвийн төслийн танилцуулга мэдээллийг хуульд заасан дарааллын дагуу, иж бүрэн байдлаар ирүүлэх шаардлагатай байна. Тухайлбал, Төсвийн гүйцэтгэлд нөлөөлж болзошгүй эрсдэлийн үнэлгээ гэж заасан байхад эрсдэлийн тойм мэдээг ирүүлсэн,
- Төсвийн ерөнхийлөн захирагч бүрийн хэрэгжүүлэх хөтөлбөр, арга хэмжээ, түүнд шаардагдах орц, хүрэх үр дүн, гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтээр ирүүлсэн боловч тэдгээртэй холбогдсон тайлбар танилцуулга бүрэн бус, санхүүжилтийг нь зогсоох болон багасгах хөтөлбөр, арга хэмжээний жагсаалт, түүний төсөвт үзүүлэх нөлөөлөл, тайлбар ирүүлээгүй байна.
Сэтгүүлчийн тэмдэглэл: Мега төслүүдийн тухайд хэрэгжих боломжтой эсхүл хэрэгжих боломжгүйг нь тодорхой ярих ёстой. Гэтэл бүх төслийг хэрэгжүүлэхээр төсөвт тусгаж байгаа нь эрсдэлтэй.
