Булган аймгийн Стандарт хэмжил зүйн хэлтсийн дарга Д.Алтаншагайтай ярилцлаа. Тэрбээр Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын 2025 оны нөхөн сонгуулиар Булган аймгийн сонгуулийн хорооны даргаар ажилласан юм.

-Энэ жилийн тухайд танай аймгийн 10 сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын 11 мандатад нөхөн сонгууль боллоо. Энэ жилийн сонгуулийн зохион байгуулалтын онцлог юу байв?

-Булган аймгийн хэмжээнд хуулийн өөрчлөлтөөс шалтгаалаад 10 суманд 11 мандатад нөхөн сонгууль зохион байгууллаа. Хуулийн өөрчлөлт гэдэг нь хоёр шатны иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд зэрэг нэр дэвшиж сонгогдсон бол аль нэг буюу аймгийн иргэдийн хурлын төлөөлөгч, сумын иргэдийн хурлын төлөөлөгчийн аль нэгийгээ сонгож давхар төлөөлөл бий болгохгүйгээр хүсэлт өгч татгалзсан асуудал. Манай аймагт ийм тохиолдол гарч давхар сонгогдсон 11 мандатад сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд нөхөн сонгууль явуулсан.

Энэ жилийн сонгуулийн онцлог бол сонгогчийн боловсрол дээшилсэн, төлөөллөө сонгоход иргэдийн оролцоо ямар чухлыг сонгогч нар маань ойлгосон сонгууль болж өнгөрлөө гэж дүгнэж байна. Сонгогчийн ирц хэдийгээр хамаарахгүй ч иргэд маань сонгуульдаа идэвхтэй оролцлоо. Сонгуулийн ерөнхий хорооноос орон нутгийн Хурлын нөхөн сонгуульд сургалт, мэдээллийг маш сайн зохион байгуулалттай өгч, мэдээлэл сурталчилгааг сайн явуулсны үр дүн гарлаа.

-Санал тоолох төхөөрөмжийн тухайд сүүлийн үеийн загварыг ашигласан гэж ойлгосон. Өмнөх сонгуулиудад ашиглаж байсан төхөөрөмжтэй харьцуулахад хэр байсан бэ?

-Нөхөн сонгуулиар шинэ төхөөрөмж ашигласан. Мэдээ дамжуулалт хурдан, ашиглахад хүндрэл бага байсан. Сонгуулийн ерөнхий хороо ч энэ талын сургалтыг хурдан шуурхай сайн хийж өгснөөр даамлууд маань алдаа гаргах нь бага байлаа.

-Улсын Их Хурлын 2024 оны сонгуулиас хойш алслагдсан, дэд бүтэцгүй хэсгүүдэд старлинк төхөөрөмж ашиглан ирц, дүнг шууд дамжуулж байгаа. Энэ удаагийн сонгуулиар ч адил уу?

-Энэ л их чухал зүйл. Ер нь иргэдийн төлөөллийг шат шатанд сонгоход ирц, дүнг хурдан шуурхай дамжуулах иргэдэд мэдээлэл хурдан шуурхай хүргэснээр хардалт, сэрдэлт ч бага болдог юм байна. Манай аймгийн 2 хэсэгт уг төхөөрөмжийг ашиглаж хугацаа алдалгүй дамжуулсан. Өрсөлдөгч нарт ч гэсэн амар байсан байх. Сүүлийн сонгуулиудад мэдээллийн хурд өргөсөн сонгуулийн ерөнхий хорооны мэдээлэл технологийн баг хурдан шуурхай ажиллаж байгаад талархалтай байгаа. Орон нутагт ажиллаж байгаа бид бүхэнд ч гэсэн ажил хөнгөвчилсөн, маргаан дагуулахгүй нээлттэй орчин бүрдэж байгаа.

-Дөрвөн жилд нэг удаа л сонгууль болдог гэж ойлгох нь элбэг. Ээлжит сонгуулиас гадна жил бүр нөхөн сонгууль болдгийг тэр бүр анзаардаггүйн учир юу юм бол?

-Ер нь тийм хандлага байдаг байсан. Сонгуулийн жил гэж маш олон телевиз, сайтаар мэдээлэл өгч иргэдийн анхаарлыг тийш нь хандуулж чаддаг. Харин нөхөн сонгуульд энэ талын мэдээ, мэдээллийг тэр бүр олон нийтэд хүргэдэггүй байснаас шалтгаалдаг байсан болов уу. Харин энэ жилийн нөхөн сонгуульд Сонгуулийн ерөнхий хорооноос ач холбогдол өгч мэдээлэл, сонгогчийн боловсролд түлхүү анхаарсан тул ирц харьцангуй өндөр хувьтай байлаа. Байнгын бус ажиллагаатай буюу аймаг, сумын сонгуулийн хороод ч сонгогч руу чиглэсэн мэдээлэл, сурталчилгааны ажлыг маш сайн хийж гүйцэтгэсэн. Сонгогчдод мэдээлэл өгөх, сонгуулийн онцлог ач холбогдлыг таниулах ажилд төсөв хөрөнгийг нь хуваарилаад, хэрэгжүүлэхээр үр дүн гардаг юм байна. Өмнө нь бол бараг 10-15 хувийн ирцтэй байдаг байлаа шүү дээ. Тэгэхээр сонгогчийн боловсролд хөрөнгө хүч зарцуулахад иргэдийн оролцоо яаж нэмэгдэж байгааг статистик мэдээллээс л харахад хангалттай.

-Нөхөн сонгуулийн талаар ойлголт муугаас шалтгаалж ирц тааруу байдаг байсан гэж үү?

-Манай аймгийн хувьд нэг сумын нэг мандатад улс төрийн намуудаас сонгогдсон төлөөлөгчдийн тоо тэнцүү байсан. Нэг ёсны хайна хагалах нөхөн сонгууль болж байгаа юм. Бусад сумдын мандатууд дээр бол төлөөллийн тоо харьцангүй гайгүй, хол зөрүүтэй. Гэхдээ энэ тоо гэхээсээ илүү иргэд өөрсдийнхөө төлөөллийг төрд, сумандаа бий болгох гэж байгаа гэдэг утгаар ирц харьцангуй сайн байсан. Дээр дурьдсанчлан Сонгуулийн ерөнхий хороо, аймаг, сумын сонгуулийн хороо ажилласны үр дүн юм даа. Дахин, дахин хэлэхэд сонгогчийн боловсролд зориулж сургагч багш бэлтгэж ээлжит сонгуулиас хойш багагүй ажил зохион байгуулсны л үр дүн.

-Сонгууль бүрийн ирцийг харахад залуучуудын оролцоо бага байдаг. Орон нутагт үүний шалтгаан юу бол?

-Сонгуульд залуучуудын оролцоо муу байдаг. Нөхөн сонгуульд ч гэсэн ялгаагүй залуусын ирц тааруу байдагт бид ч дүгнэлт хийсэн. Нэгдүгээрт, орон нутгийн Хурлын сонгууль хичээл сургууль эхэлсэн, ид намрын ажлын үед явагддаг болохоор залуучуудын ирц тааруу байна. Оюутан залуус хичээлтэй, байнга оршин суугаа газраа байхгүй учраас саналаа өгч чаддаггүй. Хоёрдугаарт, төлөөллөө сонгохын ач холбогдлыг сайн ойлгоогүй байна. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчийн боловсрол дутмаг байна. Сонгогчдод боловсрол олгоход илүү их анхаарч, хөрөнгө мөнгө төлөвлөж, зөвхөн сонгуулийн жил биш байнга, улс даяар хэрэгжүүлж байдаг ажил болгомоор байна.

Сонгогчийн боловсрол чухал гэдгийг Сонгуулийн шат шатны байгууллагууд ойлгосон байгаад талархалтай байгаа. Тэр ч утгаараа ээлжит сонгуулийн жилд ч тэр нөхөн сонгуулийн жилд ч тэр сургалт мэдээллийг тасралтгүй өгөхийн ач холбогдлыг сүүлийн сонгуулийн жилүүдэд бид харж байгаа. Тэр тусмаа шинээр сонгууль өгөх гэж байгаа залуучуудад сонгуулийн ач холбогдлын талаар сайн ойлгуулж байгаагийн үр дүн ерөөсөө л энэ нөхөн сонгуулийн ирц л харуулж байгаа юм. Сонгуулийн ерөнхий хорооноос залууст зориулсан “Хариуцлагатай сонгогч” сургалтыг 2022 оноос хэрэгжүүлж байгаад энэ жил нөхөн сонгуультай аймгуудад зохион байгуулсан. Үр дүн нь ирцээр харагдлаа.

-“Хариуцлагатай сонгогч” хөтөлбөрийн хүрээнд нутагт сургагч багш бэлдээд тэднээрээ дамжуулж сургалт зохион байгуулж гэсэн. Үүнийг яаж өргөжүүлбэл үр дүн илүү гарах бол.

-Давтамж хамгийн гол нь чухал байна. Сонгууль дөхөхөөр л сургалт хийдэг, сонгууль дөхөхөөр сонгуулийн хороо ажиллалаа гэдэг шүүмж их гардаг. Тэгэхээр сургалтын болон ач холбогдлыг ойлгуулах асуудлыг давтамжтайгаар хиймээр санагддаг. Хөрөнгө, хүн хүчний асуудал тулгарах байх гэхдээ түүнийг шийдэж болох гарц гаргалгаа байгаа.

-Сонгогчдод сонгуулийн боловсрол олгох ажлыг орон нутагт яаж зохион байгуулвал үр дүнтэй бол. Олон жил байнгын бус ажиллагаатай сонгуулийн байгууллагад ажилласан хүний хувьд санаа, оноо багагүй бий байх.

-Орон нутагт сонгуулийн байгууллагын байнгын төлөөлөл бий болгох хэрэгтэй. Сонгууль буюу төлөөллөө сонгохын ач холбогдол талаас нь энэ бол маш чухал асуудал. Иргэн та сонгуулийн боловсролыг тасралтгүй авснаар өдөр тутмын амьдрал цаашлаад улс, эх орны сайн сайхан хөгжих хөгжлийн гарцыг бий болгох төлөөллөө Улсын Их Хурал, аймаг, сумандаа бий болгож байгаа талаас нь харах хэрэгтэй.

-Байнгын бус ажиллагаатай сонгуулийн байгууллагаас гадна орон нутагт сонгуулийн боловсрол хариуцсан ажилтан ажиллах ёстой гэж үү?

-Нийслэл, аймаг, сумын сонгуулийн хороонд төрийн албан хаагчид томилогддог. Сонгуулийн жил эхлэхээр төрийн албан хаагчид үндсэн ажлаасаа гадна дайвар хэлбэрээр сонгуулийн байгууллагын ажил хийж байгаа. Үндсэн ажлынхаа хажуугаар хийдэг учраас хугацаа тулгаж байж анхаарах, түүнээсээ шалтгаалж алдаа оноо гээд олон зүйл гарах эрсдэлтэй. Ядаж л мэргэшсэн байх чухал байна шүү дээ. Мэргэшсэн хүн байнга ажиллаж тухайн орон нутагт иргэдэд байнга сонгуулийн боловсрол олгоно гэдэг маш их ач холбогдолтой. Төрийн эрх барих эрхээ эдлэх мэдээлэл, сурталчилгаа хийх, сонгуулийн боловсрол олгох нь сонгуулийн ирцэд ч нөлөөлнө.

–Ээлжит ч бай нөхөн ч бай бүх сонгуулийн зохион байгуулалтын ажил тухайн оны эхнээс эхэлдэг. Орон нутаг дахь сонгуулийн байгууллага байнгын бус ажиллагаатай томилогддог. Үндсэн ажлынхаа хажуугаар сонгууль зохион байгуулахад хүндрэл, бэрхшээл хэр байдаг вэ?

-Бий бий. Гүйцэтгэлийн төлөвлөгөөгөө батлуулсан үндсэн ажил яах уу, хуулиар хүлээсэн сонгуулийн ажлаа яах уу гээд хоёрдмол байдалд орно. Төлөвлөгөөт ажлаа сонгуулиас болоод тасалдуулбал хувь төрийн албан хаагчийн хувьд урамшуулалаас авахуулаад үндсэн чиг үүргийн ажлууд орхигдож албан хаагчид хохирох талтай. Тийм учраас л миний хэлэх гээд байгаа санаа бол орон нутагт төлөөлөл бий болгох их чухал юм шиг санагддаг. Жишээ нь гэхэд л орон нутагт сонгууль болохгүй жил хэн бичгийн хариу өгөх үү, хэн судалгаа гаргах уу гээд үүрэг хүлээгээгүй болохоор бэрхшээл гарна.

-2024, 2025 онд гэхэд л гурван удаагийн сонгууль зохион байгууллаа. Ирэх жил дахиад нөхөн сонгууль болно. Тэгэхээр сонгуулийн байгууллага жил бүр тогтмол ажилтай байдаг гэсэн үг биз.

-Тийм. Тэр тусмаа судалгаа мэдээлэл, сургалт, сурталчилгаа гээд тогтмол ажилтай байдаг. Байнгын бус ажиллагаатай болхоор сонгуулийн байгууллагад ажиллаж байснаараа чи гаргана, би гаргана гэдэг асуудал тулгарна шүү дээ. Хүний эрхийн үндэсний комиссын орон нутаг дахь ажилтан бий. АТГ-аас байгууллагуудад хөрөнгө, орлогын мэдүүлэг авдаг, сургалт мэдээлэл авдаг төлөөлөл ажилладаг шүү дээ. Ийм ажил хийснийхээ төлөө үндсэн цалин дээрээ нэмэлт авдаг. Сонгуулийн байгууллагын ажилтныг ийм байдлаар орон нутагт шийдэх боломжтой гэж хардаг.

-Улс төрийн намын тухай хуулиар намууд сонгогчдод боловсрол олгох үүрэг хүлээсэн. Орон нутаг дахь намын байгууллагуудын оролцоо хэр байдаг вэ?

-Манай аймаг дахь улс төрийн намуудын идэвхи оролцоо бол сайн. Гэхдээ нэг өрөөсгөл тал нь өөрсдийн барьж байгаа үзэл баримтлалаа тулгах шинж агуулаад байна уу даа гэсэн бодол төрдөг. Сонгуулийн жил эхлэхэд л намууд маань энэ ажлаа хийнэ шүү дээ. Тэгэхээр тасралтгүй боловсрол олгох асуудал их чухал юм шиг санагддаг.