“ЗГМ” сонины “Хоймор”-т энэ удаа УИХ-ын дарга, АН-ын дарга З.Энхболд уригдлаа. Түүнтэй УИХ-ын үйл ажиллагаа, өнөөгийн улс төрийн нөхцөл, намуудын төлөвшил, АН-ын бодлого зорилт, анхаарал татсан томоохон асуудлаарх хувь улстөрчийн байр суурь гээд олон зүйлийг хөндөж ярилцав.

Тэр бидний асуултад илэн далангүй хариулт өглөө.

Бүх намууд хамтарч Засаг байгуулсныг иргэд

зөв гэж үнэлж байна

-Сайн байна уу. Сайхан хаваржиж байна уу. “ЗГМ” сонины урилгыг хүлээн авч, “Хоймор”-т маань заларсан Танд хамт олныхоо чин сэтгэлийн талархлыг өргөн дэвшүүлье. Чуулганы завсарлагаанаар Та орон нутагт ажиллаж, бас гадаадад айлчиллаа. Явсан газрынхаа сониноос, аяны богцныхоо олзоос хуваалцана уу.

-Дундговь, Өмнөговь аймагт ажиллаж, аймаг, сумын төвүүдэд иргэдтэй уулзаж, Оюутолгойн уурхайн ажилтай танилцлаа.

Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын төвд хашаанд амьдарч буй айл хувийн байшин дотроо цэвэр бохир устай болчихсон байна. НҮБ, Азийн хөгжлийн банкны бага хэмжээний тусламж, төсвийн мөнгийг нийлүүлээд сумын төвийн усан хангамжийг сайжруулах төсөл хэрэгжиж байгаа юм. XXI зуун гарчихаад байхад манай хөдөөгийн сумын төвүүд цэвэр, бохир усны сүлжээгүй, хүй нэгдлийн гэмээр орчинд амьдарч байгаа шүү дээ.

Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт 100 сумын усан хангамжийн асуудлыг шийднэ гэж тусгасны дагуу одоогоор төсвийн хөрөнгөөр 19 суманд ажил хийчихээд байна. НҮБ-ын төслөөр хэрэгжсэнийг оруулаад тооцох юм бол нийтдээ 30 орчим суманд ийм ажил хийгдээд байгаа. Гурвансайхан сумынх хамгийн хямд буюу НҮБ-ын төслийн 2.0 тэрбум гаруй төгрөгөөр хэрэгжсэн. Сумын төвийн бүх байгууллага холбогдчихсон, гэр хорооллын айлуудын хажуугаар шугамаа татчихаж. Хүссэн айл өрх холбогдоход бэлэн болжээ гэсэн үг. Энийг жишээ нь гэрэл гэгээтэй, олз тээсэн жишээнд оруулж болох байх.

УИХ-ын үйл ажиллагааг танилцуулж, иргэдийнхээ санал бодлыг сонсож явлаа. Дундговь аймагт үндсэндээ сүүлийн 15 жил дамнан ган, зуд үргэлжилснээс нэлээд хэцүү байдалтай болчихоод байсан. Малчид нь бэлчээр дагаж нүүдэллэсээр нутаг орноо ч мартах шахсан. Би Өвөрхангай аймгаас хоёр удаа сонгогдсон гишүүн учраас сайн мэднэ. Отор нүүдэл хийж яваа айлууд өвөлжиж, хаваржаад буцдаг бол 10 гаруй жил байнга амьдарч, яг л Өвөрхангайн айл шиг болчихсон жишээ олон бий. Сүүлийн хоёр жил харин бороо устай, өвс ногоотой болсон тул нутгаа орхисон олон айл буцан нүүж ирж, өвөлжөө бууц, ус гол нь эзэнтэй болжээ. Хэцүү жилүүд ийнхүү ард үлдсэн учраас нутгийн түмний сэтгэл санаа ч сэргэсэн байна.

 

Оюутолгойн үйл ажиллагаатай танилцлаа. Бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж байхад очиж байсан, сая бас очлоо. Гэрээ зөв, буруу болсон гэж хэчнээн ч жил ярьж байна даа. Гэтэл Өмнөговийнхон бол маргалдаж байх хооронд энэ үйлдвэр ажиллаж байна, цаашид ч ажиллуулах ёстой гэсэн миний байр суурьтай адил бодолтой байна. 3000 монгол хүн ажиллаж байна. Нийт ажилчдын 95 хувь нь монголчууд байна. “Эрдэнэт” үйлдвэрээс хоёр дахин их бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Хэдэн зуун сая төгрөгийн татвар төлж байна. Анх үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж орж ирж байхад төлсөн гаалийн татварыг нь оруулах юм бол 1.2 тэрбум ам.долларын татвар төлсөн гэж ярьдаг шүү дээ. Манай зэсийн экспортын хэмжээ хоёр дахин нэмэгдлээ.

Өмнийн говьд дэлхийн хамгийн том, тэргүүний таван үйлдвэрийн нэг байгуулагдаад үйл ажиллагаа явуулж байна. Энэ л бидэнд илүү чухал биз дээ. Мэдээж, гэрээнд эргэж харах, засах зүйл бий. Гэхдээ аливаа гэрээг хоёр тал хоёулаа зөвшөөрч, санал нийлж байж хийдэг. Н.Алтанхуягийн Засгийн газар гарангуутаа л гэрээг сайжруулах гэж оролдсон, нөгөө тал үгүй гэсэн. Ингээд яриа хэлэлцээ зогсонги байдалд орсон. Одоо маргаж байхын оронд нийт баялгийнх нь 80 хувь байгаа гүний уурхайг хурдан ажиллуулахаа л бодмоор байгаа юм. Гүний уурхайг ашиглахад Монголын талаас саад болоод байгаа юм байхгүй. Түүнд шаардлагатай хөрөнгө мөнгө босгоход Монголын тал оролцохгүй байхаар гэрээ хийгдсэн.

Одоо ил уурхай дээр ажил хэвийн явж байна. “Монголд үйлдвэрлэв” гэсэн шошготой зэсийн баяжмал савлагдаад экспортлогдож байна. XX зуунд бидний хийсэн хамгийн том бүтээн байгуулалт “Эрдэнэт” байсан бол XXI зууны эхний жилүүдийн бахархал “Оюутолгой” болж байна. Борлуулалтын хэмжээгээрээ Монголын хамгийн том компани болсон.

Өмнөговь манай хамгийн том уул уурхайн бүс нутаг. Уурхайнуудын заримынх нь үйл ажиллагаа зогсож, бүтээгдэхүүнийх нь үнэ ханш уначихсан, хэцүү л байгаа. Гэхдээ энэ байдлаас гарах арга замаа манай иргэд их зөв томъёолж байгаа нь анхаарал татсан. Бид ашигт малтмалын үнэ байнга өндөр байх юм шиг бодож, төсөөлж байсан нь ийнхүү мухардмал байдалд орууллаа. Тэгэхээр үнэ унасан нөхцөлд улсын эдийн засаг дагаад хямардаггүй байх аргыг бодож олъё. Үүний тулд уул уурхайн бус экспортоо нэмэгдүүлье. Ноолуураа бүгдийг нь цамц болгож гаргая. Махаа урагш нь, хойш нь заръя. Ашигт малтмалын үнэ өндөр байх үед компаниуд өөрийгөө хөгжүүлж, шинэ бүтээгдэхүүн гаргадаггүй, уул уурхайн бус экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг сонирхдоггүй юм байна. Харин үнэ унаж, хөрсөн дээрээ буугаад ирэхээр улсын төсөв ундаргагүй болж, компаниуд ч бид байнга ингэж газар ухаад амьдарч болохгүй юм байна, чаддаг юмаа хийе гэсэн ухаарал авч байх шиг. Хэмжээ нь бага ч гэсэн бидэнд чаддаг, экспортолж болох зүйл олон байна гэж ярьж байна. Энэ бол олз мөн шүү.

-Засаг, төрийн үйл ажиллагааны талаар юу ярьж байх юм?

-Бүх намууд хамтарч Засгийн газар байгуулсныг сайн гэж үзэж байна. Намууд хэрэлдэж суухын оронд эдийн засгаа өөд татахыг бод. Сонгуулийн үеэр л манай, танай нам гэдгээ ярьдаг юм байгаа биз гэж байна. Бид яг ийм зорилгоор улс төрөө хойш тавиад эдийн засгаа сайжруулъя гэсэн зорилготой хамтарсан Засаг байгуулсан л даа.

-Ази, Европт хийсэн айлчлал хэр үр дүнтэй болов?

-Төлөвлөсөн айлчлалууд. Чуулган завсарлалаа, би нэг буугаад мордъё гээд оччихдоггүй, жилийн өмнөөс төлөвлөгддөг ажил. Япон, Герман, Польш Улсад айлчиллаа. Япон, ХБНГУ бол манай гуравдагч хөрш. Нэг нь Азийн, нөгөө нь Европын холбооны, нөлөө бүхий хамгийн том эдийн засагтай улс орнууд. Аль аль нь машин үйлдвэрлэл, аж үйлдвэрлэлийн салбараараа хөгжсөн. Аль алинд нь түүхий эдийн тогтвортой хангамж хэрэгтэй байгаа. Тэр нь манайд байна. Энэ хоёр улсын техник, технологиос суралцаж, түүхий эддээ хоёр, гурав дахь шатны боловсруулалт хийн, хэмжээ хэлбэрийг нь хувиргахад эдгээр улсуудын хөгжсөн эдийн засаг бидэнд хэрэгтэй. Дээрх гурван улстай манай улс төрийн харилцаа маш сайн байгаа. Харин эдийн засаг, худалдааны харилцаа хоцрогдонгуй байна. Худалдааны тэнцвэр алдагдсан.

Тиймээс хамтын ажиллагааны олон хэлбэрүүдийн талаар ярилцаж, санал бодлоо солилцлоо. Япон Улстай байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг УИХ баталсныг дуулгалаа. Одоо Японы парламент соёрхон баталчих юм бол хэлэлцээр албан ёсоор үйлчилж эхэлнэ.

-Японы парламентаар батлагдаагүй байгаа юм уу?

-Тийм. Биднийг очих үеэр улсын төсвөө хэлэлцэж байсан. Төсөв хэлэлцэж байхад өөр асуудал ярьдаггүй шүү дээ. Хэлэлцээрийг ойрын хугацаанд батална гэж амласан.

-Хаврын чуулган удахгүй эхэлнэ. Ач холбогдол ихтэй, хариуцлагатай чуулган болно гэж олон нийт хүлээж байгаа болов уу. Олон чухал хууль, тогтоол хэлэлцэж таарна. Тэдгээрээс хамгийн чухлыг нь онцолж болох уу?

-Цагаан сарын өмнө, завсарлах үед хэлэлцэж байсан хуулиудаасаа эхэлж, үргэлжлүүлж хэлэлцэнэ. Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Захиргааны хариуцлагын тухай хууль, Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай гэх мэт. Сонгуулийн тухай хууль, Намуудын тухай хууль, Намуудын санхүүжилтийн тухай хууль, Үндсэн хууль гэх мэт нэгээс илүү жил яригдаж, Ажлын хэсэг байгуулагдчихсан хуулиуд бүх чуулганаар хэлэлцэгдээд явж байгаа. Хаврын чуулганаар зайлшгүй хэлэлцдэг хэд хэдэн асуудал бий. Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийг 2014 онд хөгжүүлэх Үндсэн чиглэлийн биелэлтийг хэлэлцэнэ. Мөн 2016 онд хөгжүүлэх Үндсэн чиглэлийг баталдаг. 2016 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2017-2018 оны төсвийн төсөөллийн тухай хуулийг одооноос эхлэх учиртай. 2014 оны төсвийн гүйцэтгэл батлах тухай УИХ-ын тогтоолын төсөл, Санхүүгийн нэгдсэн тайланг баталдаг.

Эдгээрээс цааш жагсаалтад багтсан хуулийн төслүүдээ хэлэлцээд, батлаад явна даа.

-Шинэ чуулганаар хэлэлцэх асуудлуудын жагсаалт гээд нэлээд урт зүйл гардаг. Гэтэл чуулган хуралдаад дуусахад олон хуулийг хэлэлцэж чадалгүй, дараагийнхад шилжүүлэх жишээтэй. Хэлэлцэж баталсан нь тун цөөхөн байх нь бий. Үүнийг иргэд манай УИХ-ын гишүүд тааруухан ажиллалаа, чуулганы үр дүн маруухан боллоо гэж хардаг. Ингэж үзэх нь хэр оновчтой вэ?

-Нэг хуулийн ганц үг, өгүүлбэрийг өөрчилсөн ч хууль баталж л байгаа юм. Эрүүгийн хууль гэх мэт том хуулийг хэдэн ч чуулган дамнуулан хэлэлцэж болно. Хамгийн сүүлд 2002 онд хэлэлцсэнээс хойш шинэчилсэн найруулгын түвшинд маш том өөрчлөлт хийх гэж байна шүү дээ. Хууль болгонд зарцуулах цаг өөр, нормчлоход хэцүү. Чуулганы төгсгөлөөр энэ хуулиудыг яаран батлах хэрэггүй, нухацтайхан үзье гээд дараагийн чуулганд шилжүүлэх нь бий. Тэгэхээр төлөвлөгөөгөө биелүүлээгүй юм шиг харагддаг байх. Гэхдээ гишүүдийн олонх нь батлахгүй гэвэл батлагдахгүй үлдэж таарна. Тэдэн сарын тэдэнд тийм хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ гээд үйлдвэр шиг төлөвлөчихөж болдоггүй, онцгой байгууллага л даа, манай УИХ.

-Эрүүгийн хууль ярьснаас нэг зүйл асуучихъя. Манай сэтгүүлчидтэй холбоотой юм л даа. “Гүтгэх” тухай зүйл анги. Сэтгүүлчдийг бичсэн зүйлийнх нь төлөө эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг, барьдаг хорьдгоо болиоч гэж олон жил ярьж байгаа. Х.Тэмүүжингийн өргөн барьсан “Гэмт хэргийн тухай” хуулийн төсөлд байхгүй байснаа Д.Дорлигжав сайдын өргөн барьсан хуульд дахиад ороод ирж байгаа бололтой. Энэ талаар Таны байр суурийг сонсмоор байна.

-Ер нь бол хүн гүтгэж болохгүй. Гүтгэсэн хүнд ямар нэг хариуцлага ногдуулж таарна. Тэр нь эрүүгийнх байх уу, иргэнийх байх уу гэсэн сонголт л бий. Иргэнийх байх юм бол торгуулиа төлчихөөд л гүтгээд байж болох нь ээ дээ. Тэгэхээр нэг мөр байр сууриа илэрхийлэхэд хэцүү. Хуулийн төслийг харах хэрэгтэй. Хүн гүтгэчихээд зүгээр явж байдаг ёс энэ дэлхий дээр байхгүй. Манай чөлөөт хэвлэл төлөвшлийн замдаа мөн ч олон хүнийг гүтгэж, нэр төрийг нь гутаалаа шүү дээ. Ингэж хоолоо олж иддэг хэсэг бүлэг хүмүүс танай салбарт байгаа шүү. Хэвлэлийнхээ ёс зүйг баримталдаг танай сонин шиг байгууллага олон болоосой гэж хүсдэг.

 

Хуулийн төсөл ямар байдлаар өргөн баригдах нь нэг их чухал биш. Тэрэнд би анхаарал хандуулахгүй байгаа. Хууль яаж гарах вэ гэдэг л чухал. “Гүтгэх” гэсэн гэмт хэргийн зүйлчлэлийг хасъя гээд санал хураагаад баталчихаж болно шүү дээ. Х.Тэмүүжингийн үеийн, Д.Дорлигжавын өргөн барьсан хуулийн төслүүдэд харьцуулсан судалгаа хийлгэсэн. Бараг л ялгаагүй байна лээ. Сэтгүүлчид “гүтгэх” гэмт хэргээр яллуулахаа больё, торгуулдаг болъё гэвэл тэрийгээ гишүүдэд тайлбарла, ойлгуул, лообий хийсэн ч болно. Гэхдээ цаана нь гүтгэгддэг нэг хэсэг бий. Олны танил урлаг, соёлынхон, Их хурлын гишүүд гэх мэт. Сэтгүүлчийн ёс зүйн дүрэм гээд та нарын өөрсдөө баталсан, 10 заалттай баримт бичиг бий шүү дээ. Та нар тэрийгээ цээжээр мэддэг байлгүй. Тэрэн дотроо хамгийн чухал зүйл болгоод “Хүн гүтгэхгүй, хүний нэр төрд зориудаар халдахгүй, мэдээ мэдээлэлд нэр дурдагдаж буй хүнээс өөрөөс нь заавал асууна” гээд заачихсан байдаг юм билээ. Гэтэл энэ ёс зүйн дүрмээ мөрддөггүй сонин хэвлэл олон, зохиогоод биччихдэг сэтгүүлч цөөнгүй байгаа шүү. Залруул гэхээр үгүй гэнэ, тэгээд шүүх рүү очдог.

-Гэхдээ сүүлийн үед ийм байдал харьцангуй багасч байгаа байх аа?

-Тийм байгаасай. 90-ээд онтой харьцуулах юм бол харьцангуй сайжирсаан.

Ерөнхий сайдад сайдаа томилдог, өөрчилдөг эрхийг нь

өгөх хэрэгтэй

-Энэ чуулганаар хэлэлцэж батална байх, хэрвээ одоо л батлахгүй бол сонгууль дөхөөд аль ч биш болж магадгүй гэж хүлээж байгаа хэд хэдэн хуулиуд байна л даа. Жишээ нь, Сонгуулийн тухай хууль...

-Сонгуулийн тухай хуульд тийм том өөрчлөлт орохгүй. Хамгийн том өөрчлөлт гэвэл олон мандаттай тойргийг нэг мандаттай болгох дээр гишүүд санал нэгдэж магадгүй. Бас сонгуулийн маргаан шүүхээр хэдэн жил үргэлжилдгийг болиулж, тэр дор нь шийддэг болно. Өөр онцгой өөрчлөлт хэрэггүй. Сонгууль болгоноор хуулиа өөрчлөөд байж болохгүй. Сонгуулийн зардлыг багасгах талаар тодорхой заалтууд орох байх. Европын болон Барууны орнуудтай харьцуулахад бид замбараагүй их мөнгө зардаг. Америкаас л арай бага байх. Нэр дэвшигчдийн нэгдсэн танилцуулга хэвлэх тухай ч ярьж байгаа. Орон нутгийн сонгуультай хамт явах учраас нийт нэр дэвшигчийн тоо 10000 орчим л байна байх.

-Бүх шатны сонгууль цуг явах нь ээ дээ?

-Тийм. Нийслэлийнх цуг явдаг. Аймгуудынх намар явдгийг нааш нь татъя гэж байгаа. Нэг саналын хуудсан дээр УИХ, орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшигчдээ хамт бичээд явуулж болно. 2012 оны зун ингэж үзсэн шүү дээ. Цаг, мөнгө, хяналтын зардал маш их хэмнэгдэж байна лээ.

-Тойргоос хэд нь, жагсаалтаар хэд нь сонгогдох вэ гэдэг тоон дээр өөрчлөлт орох уу?

-48:28 хэвээрээ байна байх. 48 нь нэг мандаттай тойргоос сонгогдоно. Ийм хувилбар батлагдах магадлал өндөртэй. МАН жижиг 76 гээд байгаа. Тэр батлагдахгүй биз ээ. Энэ бол холбирдог тогтолцоо. 2000 онд нийт сонгогчдын 51 хувийн саналаар МАХН 76 суудлын 72-ыг авч байлаа шүү дээ. 49 хувийн санал авсан хэсэг нь дөрөвхөн суудалтай байж болохгүй л дээ. Ялимгүй цөөхөн саналаар илүү нь л ялагч болоод явчихдаг АНУ, Англи маягийн ийм тогтолцоонд хэтэрхий савалт үүсээд байгаа тул Монголын нөхцөлд тохирохгүй нь харагдсан. Тиймээс холимог тогтолцоотой байя гэж байгаа юм.

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх Ажлын хэсгийн ажил ямар шатандаа яваа вэ? Тодорхой ямар өөрчлөлтүүд орох байх гэж Та харж байна?

-Ажлын хэсэг хоёр удаагийн хуралдаан хийчихээд байгаа. Бас л том хэмжээний өөрчлөлт хийх боломжгүй, хийх ч шаардлагагүй. Сумын Засаг даргыг нийт ард иргэдийн саналаар сонгодог байх, аймгийн ИТХ-ыг бүрдүүлэхдээ сумын ИТХ-даа хамгийн олон санал авсан хүмүүсээс сумын иргэдийн тоотой нь харьцуулаад сонгодог болох гэх мэт сонгуулийг илүү хялбаршуулах зүйлүүд орох байх.

УИХ-ын гишүүн сайдаар ажиллахгүй гэдэг заалт орно. Зөвхөн Ерөнхий сайд УИХ-ын гишүүн байж болно. Тэгэхээр УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших хүмүүс сайд болохгүй гэсэн сонголтоо хийгээд нэр дэвшинэ. Сайд болъё гэсэн нь үлдэнэ, намынхаа сонгуулийн ажилд тусална, дараа нь сайд болох эсэх асуудлаа ярих хэрэгтэй.

Үргэлжлэлийг http://www.nambus.mn/post/815.html