АНУ-ын Вашингтон Пост сонины цахим хуудаст манай улсад болж буй УИХ-ын сонгуулийн талаар нэгэн нийтлэл гарчээ. Сонгуультай холбогдуулан мэдэхэд илүүдэхгүй дөрвөн зүйлийг үүнд онцолсон байна.

Монголд лхагва гарагт болох сонгуулийн талаар мэдэхэд илүүдэхгүй дөрвөн зүйл

Монгол Улсын Их Хурлын 76 гишүүнийг шинээр сонгох ээлжит сонгууль энэ сарын 29-ний өдөр болох гэж байна. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жон Ф.Керри Монгол Улсад айлчлах үеэрээ тус улсыг "Ардчилалын баянбүрд" гэж онцолсон. Гэхдээ улс төрийн шинжээчдээс Монгол Улсыг "Буруу ардчилалтай" хэмээх дүгнэлт өгсөн нь ч бас бий. Их хоёр гүрний дунд орсон энэ жижиг улс 1990 онд коммунизмаас ангижирч эдийн засаг нь хөгжиж эхэлсэн ч тогтвортой байдал дутагдаж, ардчилал нь ганхаж байгаа юм.

Энэ оны сонгуульд хамгийн олон бие даагч өрсөлдөж байна

Монгол Улсын Их Хурлын энэ удаагийн сонгуульд 12 нам эсвэл өрсөлдөж байгаагаас эрх баригч Ардчилсан нам, Монгол Ардын Нам болон түүнээс өрх тусгаарлаж, гурав дахь сөрөг хүчнээр тодорч дөрвөн жил болж буй Монгол Ардын Хувьсгалт намын хооронд хамгийн хүчтэй өрсөлдөөн өрнөх шинжтэй. УИХ-ын 2016 сонгуульд нийт 69 бие даагч нэр дэвшсэн нь хамгийн олон бие даагчтай сонгууль боллоо. Тэр тусмаа бие даагчийн дунд бөх, дуучин зэрэг урлаг соёл, спортийн од цөөнгүй багтсан нь бас нэгэн онцлог болж байна. Зарим нь шинэхэн байгуулагдсан Хөдөлмөрчдийн намд элссэн ч холбогдох байгууллага нь бүртгэхээс татгалзжээ. Нэгэн баримт сөхөхөд 1992 сонгуульд нэр дэвшихээр нэрээ өгсөн хүмүүсийн 98 хувийг, 2012 онд 65 хувийг нь үл хүлээн зөвшөөрсөн бол 2016 онд энэ тоо багассан нь харагдана.

Сонгуулийн хууль нь тогтворгүй

Сонгууль чөлөөтэй, ил тод, шударга явагдах ёстой боловч хууль, журмыг өөрчилнө гэдэг бол Монгол Улсад байнгын үзэгдэл. Монгол улсад сонгууль 2012 оны хүртэл холимог мафоритар-пропорционал системээр явдаг байв. Сонгуулийн шинэчлэлийг 2008 онд анх хийсэн боловч тэр жилдээ сүрхий маргаан дэгдээж орхисон. Тухайн онд одоогийн МАН буюу тэр цагийн МАХН ялалт байгуулсан ч Ардчилсан намынхнаас санал луйвардсан хэмээх маргааныг үүсгэснээс иргэд эсэргүүцлийн жагсаал өрнүүлсэн нь ширүүссээр үймээн болон дэгдэж, таван хүний амь эрсдэж, Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр онцгой байдал зарлав. Ардчилсан нам эцэст нь сонгуулийн дүнг хүлээн зөвшөөрч, МАХН-тай эвсэж, "Эвслийн" гэх тодотголтой Засгийн газар байгуулсан.

Монгол Улс энэ оны дөрөвдүгээр сарын сүүлээр буюу сонгуулиас жар гаруй хоногийн өмнө сонгуулин хуульдаа өөрчлөлт оруулсан. Энэ нь өөрөө хууль бус үйлдэл байлаа. Шинэ хуулиар УИХ-ын 76 гишүүний 28-ыг нь намын жагсаалтаар гаргадаг байсныг болиулж, бүх гишүүдийг иргэдийн саналаар тухайн тойргоос нь тодруулдаг болсон юм. Гол хоёр намын хэлэлцээрийн үр дүнд энэ онд 76 жижиг тойргоос төр түших хүмүүсээ сонгоно. Мөн энэхүү шинэчлэлээр парламент дахь эмэгтэй гишүүдийн эзлэх хувийг 30-аас 20 хувь хүртэл буруулжээ. Улс төр шинжээчид хоёр сарын өмнө батлагдсан сонгуулийн шинэ хуулийг жижиг намуудад ашиггүй хэмээн дүгнэж буй. Одоо эл шинэчлэл МАН, АН хоёрын алинд нь ашгаа өгөхийг харах л үлдээд байна.

Ах намууд доройтож байна

Сонгогчид ах намд итгэх итгэлгүй болж буйг мэдэрсэн МАН, АН хоёр ах намын улстөрчид намын жагсаалтаар гарч ирэх явдлыг хассанаар найдвар төрнө хэмээн үзсэн учир сонгуулийн хуулийн шинэчлэлийг дэмжсэн гэж үзэх тал бас байна. Асар баян байгалийн баялагтаа тулгуурлан уул уурхайн өлөн төсөл хэрэгжүүлэх замаар эдийн засгаа хөгжүүлэхээр мэрийж буй ч Монгол Улсад үр шим нь хүртэхгүй байна. Дээр дурдсанчлан сонгогчид ах намуудад  итгэл суларсан шалтгаан нь улстөрчид хувийн эрх ашигтаа автаж, хээл хахуульд нүдээ ухаж өгсөн явдал юм. Монголчуудын 60 хувь нь улс төрийн нам, эвслүүд, улстөрчдөд итгэх нь эрс буурсан гэх сүүлийн үеийн судалгаа гарчээ. Тус судалгаагаар өндөр рейтингтэй яваа бие даагч гишүүдийн үнэлгээг ч давхар харуулсан байна. Тухайлбал, Дархан-Уул аймагт бие даан нэр дэвшиж гарч ирсэн УИХ-ын гишүүн, С.Ганбаатар сүүлийн үед гадны хөрөнгө оруулалтыг тууштай эсэргүүцсэнээсээ болж "Популист" гэдэг шошго зүүсэн. Тэрбээр Оюу толгой дахь гадаад эзэмшигчдийн хувьцааны дүнд ихээхэн шүүмжлэлттэй ханддаг нэгэн.

Сонгууль хааш эргэх вэ

Сонгуулийн шинэ хуультай, хуульгүй Ардчилсан намд олонх болох найдвар тун бага гэх прогнозийг судлаачид гаргажээ. Тус намын засаг барих үед гаднаас дотоодруу чиглэсэн хөрөнгө оруулалтын урсгал хумигдаж, Монголын мөнгөн тэмдэгт төгрөгийн ханш огцом инфляцид орсон гэх мэт олон шалтгаан нэр хүндийг нь шаварт хутгасан юм.

Ардчилсан намын гол өрсөлдөгч Монгол Ардын нам ч мөн олонхын дэмжлэгийг авах эсэх нь эргэлзээтэй. Учир нь тус намаас өрх тусгаарласан МАХН санал хурааж байгаатай шууд холбоотой гэж учир мэдэх хүмүүс дүгнэсэн юм. Өөрөөр хэлбэл тэдэнд өмнөх Засгийн газар дахь суудлаа хадгалж үлдэхийн төлөө боломж эрэлхийлэхээс өөр замгүй гэж болох юм. Нийт 76 тойрогт өрнөх сонгуульд гол хүчнүүд шударга өрсөлдөж, жижиг намууд, бие даагчдад төрд суудалтай болох боломж огох уу, үгүй юү гэдэг л Монголын ардчилалд тулгамдсан гол бэрхшээл болоод буй.

Өгүүллийг С.Болдсайхан