УИХ-ын хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулийн төсөл багтаад буй. Парламент ээлжит чуулганаараа нийт 50 асуудал хэлэлцэхээр төлөвлөсний 27-д дээрх хоёр хуулийн төсөл эрэмбэлэгдээд байгаа юм. Гэхдээ сүүлийн үед өрнөж буй үйл явдлуудыг харахад Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэх нь 27 дугаар бус нэгдүгээр асуудал болоод байна. Парламентад суудалтай улс төрийн нам хоёр хуваагдан, эцэс төгсгөлгүй маргаан үргэлжилж байгаагийн зэрэгцээ эрх барьж буй улс төрийн намыг тараах гэсэн дур зоргын үйлдэл ч гарах болсон зэрэг нь иргэд олон нийт төдийгүй улстөрчдийн хуулийн мэдлэг хомс, намын тухай ойлголт ухвар мөчид байгаагийнх юм. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн амин сүнс нь парламентын тогтолцоо. Энэ тогтолцооны амин сүнс нь улс төрийн намууд. Аливаа нам парламентад олонх болж байж засгийн эрх барьж, өөрсдийн бодлогоо хэрэгжүүлнэ. Улс орны хэмжээнд хэрэгжих хөгжлийн бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэхийн тулд нам өөрөө бодлогын судалгаа хийдэг, хөгжлийн талаарх үзэл баримтлал, төлөвлөгөөг цогцоор нь боловсруулдаг байх ёстой. Тиймээс улс төрийн намуудын төлөвшил бол улс орны хөгжлийн тулгуур төдийгүй ардчиллын нэг гол шалгуур үзүүлэлт гэдгийг судлаачид хэлдэг. Тиймээс намууд төлөвшиж, хөгжиж байж улс орны хөгжил эрчимжинэ.
Өнөөдөр Монгол Улсад албан ёсоор бүртгэлтэй 36 улс төрийн нам бий. Тэднээс идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь гарын таван хуруунд л багтана. Хөгжил, төлөвшил ярих бүү хэл үйл ажиллагаа явуулдаг эсэх нь эргэлзээтэй намууд олон. Хувийн компанийн дэргэдэх нам ч цөөнгүй. Намын дарга нь өөр намын гишүүн болохдоо эхнэрийгээ намын даргаар сонгочихдог жишгийг Монголд л харж болно. АН хоёр хуваагдаж, тус тусдаа Их хурал хийж, хоёр даргатай болчихоод байгаа өнөөдрийн нөхцөл байдал бол намууд төлөвшөөгүйн хамгийн том жишээ. Үзэл баримтлал, үнэт зүйл дээрээ нэгдэж чадаагүйгээс хэдхэн хүний эрх ашиг, түүнээс үүдсэн үл ойлголцлын улмаас улс төрийн нам талцан хуваагдсан нь нийгэмд олон асуулт дагуулав. Нөгөө талаар улс төрийн намуудын хууль эрх зүйн орчныг яаралтай шинэчлэх шаардлагатай гэдгийг тодорхой харуулав. Тиймээс Улс төрийн намын тухай хуулийн төслийг УИХ-ын хаврын чуулганаар дугаар харгалзалгүй хэлэлцэхэд буруудахгүй бизээ.
1990 онд баталж, 2005 онд шинэчлэн найруулсан Улс төрийн намын тухай хууль Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй уялдуулан шинэчлэх хуулиудын нэг юм. Сүүлийн 10 гаруй жилийн турш дөрвөн парламент дамжин хэлэлцэгдэж ирсэн уг хуулийн төслийг эцэслэн боловсруулах ажлын хэсэг 2017 онд УИХ дээр байгуулагдсан. Хууль санаачлах эрх бүхий субъектүүд 2011 оноос хойш дөрвөн ч төсөл боловсруулж, өргөн барьж байсныг нэгтгэн сайжруулж, эцэслэн боловсруулаад буй. Ингэхдээ улс төрийн намууд, судлаачид, олон нийтийн санал бодлыг тусгасан аж.
Нэг зүйлийг онцлоход, Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэн найруулснаас гадна Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулийн төслийг шинээр боловсруулаад байгаа. Ийнхүү улс төрийн намуудын санхүүжилтийг тусгай хуулиар зохицуулахаар болж байгаа нь шинэлэг юм. Түүнчлэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд улс төрийн намын талаарх заалтуудыг анх удаа тусган баталсан нь эрх зүйн хувьд томоохон ахиц дэвшил гэж болно.
Учир нь дэлхийн 121 улс Үндсэн хуулиар улс төрийн намыг байгуулах болон зарчмын чиг үүрэг зохион байгуулалтыг нь зохицуулсан байдаг аж. Тухайлбал, 94 улс, улс төрийн намд тавигдах хязгаарлалтыг, 38 улс намуудын санхүүжилтийг Үндсэн хуулиар зохицуулдаг байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр намуудын эрх зүйн орчны зохицуулалтыг дэлхий нийтийн энэ жишигт нийцүүлсэн гэсэн үг.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр улс төрийн нам Үндсэн хуульд заасны дагуу байгуулагдаж, улсын хэмжээний бодлого дэвшүүлж ажиллах, намыг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн нэг хувиас доошгүй тооны иргэн эвлэлдэн нэгдэж байгуулахаар хуульчилсан. Намыг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн нэг хувиас доошгүй тооны иргэн эвлэлдэн нэгдэж байгуулна гэсэн Үндсэн хуулийн 19.2 дахь заалтыг 2028 оны нэгдүгээр сарын 01-нээс дагаж мөрдөх юм. Энэ заалт хэрэгжсэнээр улс төрийн намууд гишүүнчлэлийн хувьд илүү хариуцлагатай, өндөр шалгууртай болно гэсэн үг. Одоо хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа хуулиар 801-ээс доошгүй гишүүнтэй л бол уг намыг Улсын дээд шүүх бүртгэх боломжтой. Долоон жилийн дараа энэ шалгуур хэд дахин өндөрсөнө. Тэр хэрээр олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, тэдний дэмжлэгийг авсан улс төрийн намууд шалгарч үлдэж, бодитой, идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулна.
Сонгуулийн насны иргэдийн нэг хувиас доошгүй гишүүнтэй байна гэдэг бол нам байгуулахын тулд дор хаяж 19300 хүн эвлэлдэн нэгдэх хэрэгтэй болно гэсэн үг. Хүн ам тодорхой хэмжээгээр өсөх тусам энэ босго тоо дагаж нэмэгдэнэ. Тиймээс 2028 оноос хойш нам байгуулах гишүүнчлэлийн босго өнөөгийнхөөс наад зах нь 2.5 дахин нэмэгдэхээр байгаа юм. Энэ бол олон жижиг нам байгуулагдаад, удалгүй сураг алдардаг өнөөгийн нөхцөл байдлаас урган гарсан зохицуулалт гэдэгтэй олон хүн санал нийлэх байх. Үүнийг цаашид улс төрийн намууд том, жижиг гэдэг нь гишүүнчлэлийнхээ тоогоор бус бодлого, үйл ажиллагааны цараагаараа хэмжигдэг болох сайн жишгийн эхлэл ч гэж болно.
Үндсэн хуульд тусгасан намтай холбоотой гурав дахь заалт нь “Намын дотоод зохион байгуулалт ардчилсан зарчимд нийцсэн, хөрөнгө, орлогын эх үүсвэр, зарцуулалт нь нийтэд ил тод байна. Намын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журам, санхүүжилт, төрөөс санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх нөхцөлийг хуулиар тогтооно” гэсэн томъёололтой. Энэ заалтад нийцүүлэн Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулийн төслийг боловсруулсан аж. Ийнхүү намуудын төлөвшил, хөгжилд чухал нөлөө үзүүлэх хуулиудыг хэлэлцэн батлах гэж байна. Эдгээр хуулийн төсөл батлагдсанаар улс төрийн намууд судалгаанд тулгуурласан бодлогын институц болон хөгжих эрх зүйн орчин бүрдэнэ гэж улс төр судлаачид, ажиглагчид үзэж буй.
Намууд хөгжиж, төлөвшиж байж улс орон хөгжинө. Ардчилал бэхэжнэ. Үзэл бодлоороо эвлэлдэн нэгдсэн, төрийн эрх авах зорилго бүхий хэсэг бүлэг хүмүүсийн нэгдэл, улс төрийн байгууллага гэж намыг тодорхойлдог. Парламентын ардчиллын амин сүнс нь энэ юм. Тиймээс намуудын бодлого, үйл ажиллагаа улс орны хэмжээний өргөн цараатай, судалгаа сайтай байх учиртай. Намаас татгалзах аваас хэн нэг дарангуйлагчийн хэмжээгүй эрх мэдэл хийгээд хугацаагүй хаанчлалд л төрийн жолоог атгуулах эрсдэлтэй. Улс төрийн намтай байж л ардчилсан төр засаг оршин тогтноно.
Г.ХАНГАРДИ
