Шинэ маягийн үндсэн хуулийг монголчууд хэрэглэж эхлээд 32 дахь жилийнхээ нүүрийг үзлээ. Өөрчлөгдсөн үндсэн хуулийг өөрчлөгдөж буй хүмүүс хэрэглэсэн түүх гэсэн үг. Харьцангуй урт л хэрчим!
Парламентат ёс, парламентын засаглал, түүний нийтлэг, гол зүйлүүд гэж л байхаас биш “Сонгодог парламент” гэх онолын ганц ойлголт байхгүй, практик загвар, илрэл ч байхгүй. Улс орон бүр л парламентат ёс, парламентын засаглалын өөртөө таарах, зохих хувилбарыг бодож олж, туршдаг, хэрэглэдэг, байн байн засвар оруулж, улам төгөлдөржүүлж байдаг. Ийм л түүхтэй, ийм л жамтай.
Аливаа үндсэн хууль бол түүнд тавигддаг нийтлэг шаардлагуудын тодорхой нэгэн өвөрмэц илрэл, хувилбар юм. Сүүлтэй бүх амьтны сүүл нь амьтан болгондоо л яг таг таарсан байдаг даа. Яг энэний адил гэсэн үг. Ямааны сүүл ямаандаа, адууны сүүл адуундаа, хонины сүүл хониндоо, үнэгний сүүл үнэгэндээ шүүмжлэхийн аргагүй таардаг. Гэхдээ энэ бүхнээс ургуулаад үзлээ ч гэсэн “сонгодог сүүл” гэх нэг л ягшмал загвар үгүй юм. Энэний адилаар “сонгодог парламент” гэх нэгэн эх загвар бас үгүй. Парламентат ёс, парламентын засаглалын гол шинжүүд, гол шаардлагуудыг яг өөртөө тохируулан авч, хэрэглэж чадсан, бүр ихээхэн бүтээлчээр авч хэрэглэсэн хувилбарууд гэж харин байнаа. Философчид, хуульчдын энэ талаар анх өгүүлсэн ерөнхий онол, сургааль (Локк, Монтескье гм) бол засаглалыг хувааж, тэнцвэржүүлж, харилцан шүтэлцээтэй, хяналттай болгож, Хааны хязгааргүй эрхийг халахад тусалсан бүтээлүүд юм.
Шинэ, ардчилсан үндсэн хуулийн нэгэн хувилбарыг боловсруулахад, мөн хэсэг хугацааны дараа түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад эхний шатанд мэрэгжлийн хүмүүс л ажиллах ёстой.
Тэд тодорхой нэгэн хувилбарыг боловсруулж (зохих технологийн дагуу!!) дууссаны дараа түүнийг удаах өргөтгөсөн бүрэлдэхүүнээр хэлэлцэж сайшаах аваас гуравдахь шат болгож ард түмнээр хэлэлцүүлэх нь зөв. Дараа нь парламентаар 1-3 удаа хэлэлцэж баталдаг практик буй.
Хэрэв зөв, ухаалаг хэрэглэсэн бол, органик хуулиудыг нь оновчтой боловсруулж чадсан бол, үндсэн хуулийн байгууллагууд нь эрх, үүргээ зөв ойлгож, яв цав сахиж чадсан бол, мөн үндсэн хуулийн цэц нь улстөржилтөөс, элдэв нөлөөллөөс ангид байж мэрэгжлийн өндөр түвшинд ажиллаж чадсан бол 32 жилийн хэрэглээ, практик нь уг үндсэн хуулийн чанар, байдлыг ил тод болгож, дутагдлыг нь маргаангүйгээр илчилсэн байх ёстой, зөрчил, хийдэл нь мэрэгжлийн хүмүүст тодорхой болчихсон байх учиртай. Ийнхүү онош зөв тавигдсан байх шаардлагатай. Зөвхөн ийм тохиолдолд л уг хуульд нэмэлт ба өөрчлөлтийг хийдэг. Мэрэгжлийн бус хүмүүс, популистууд, мэдэхгүйгээ мэддэггүй хүмүүсийн нөлөөнд автаж үндсэн хуульдаа олон дахин гар хүрэх нь улстөрийн тогтворгүй байдлыг л үүддэг, олон түмний итгэлийг алддагдуулдаг. Энэнээс ямагт сэргийлж байх ёстой.
Өнгөрсөн 20-иод жилийн байдлаас харахад “зөв ойлголт, зөв онош, өөрчлөх зөв жортой” хүн нэг ч байсангүй гэж хэлэхэд хилсдэхээргүй байв. Бага мэдээчдийн тарьж ирсэн шуугиан бол харин хэрээс хэтэрч байсан нь үнэн юм.
Хүмүүс мэддэг зүйлээ бүтээдэг, мэдэхгүй зүйлээ эвддэг гэдэг дээ. Яг энэ үгний дагууд л өөрчлөлтүүд хийгдсэн. Ядаж л мэддэг хүмүүсээс, судлаачдаас зөвлөгөө авсангүй. Одоо ч “бүдүүн хүзүүтэй, том толгойтой” зоргоороо эрхмүүд олон болж. “Долоо хэмжиж, нэг огтол” гэхийн ач холбогдлыг ч тооцохоо байж.
Амьдрал дээр ажиглагдсан гэж хэлж байгаа зүйлүүд нь бүгдээрээ л органик хуулиудаар зохицуулж болох зүйлүүд байна. Ихэнх өөрчлөгчид органик хуулиудаа ер уншаагүй шахам хүмүүс байв. УИХ-ын тухай хууль, Ерөнхийлөгчийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хууль, дээд шүүхийн тухай хууль, засгийн газрын тухай хуульд өөрчлөлт, нэмэлт оруулахад л болчихоор зүйлүүдийг л ихэнх хүмүүс дурдаж ирлээ. Үндсэн хууль бол амьдралын бүхий л тохиолдлыг зохицуулах хуулиудын цуглуулга, нийлбэр болтлоо зузаарч, хэтэрхий гэхээр олон, 2-р, 3-р зэргийн заалтуудыг, органик хуулиудад байж болохоор заалтуудыг агуулдаггүй. Энэ бол нийтлэг жишиг.
Нэг нам бүхнийг цагдан захиргааддаг, нэг хүн бүхнийг мэддэг, шийддэг төрөөс олон нам, төлөөллийн ардчилалд шилжиж байгаа бодит байдлыг харгалзан үзээд, мөн (БНМАУ-ын) анхны ерөнхийлөгчийг нийт ард түмэн сонгосон баримт, түүний инерцийг тооцоод холимог тогтолцоог сонгож авсан нь 1992 оны үндсэн хуулийн онцлог байв. Энэ нь ч оносон юм.
Шинэ үндсэн хуулийг ч туршиж үзэх, шинээр буй болсон улстөрийн хүчнүүдийг ч туршиж үзэх, ард түмнээр үнэлүүлэх, хэн нь яахыг харах хэрэгтэй байлаа. Хэрэв ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгодог жишгийг авсансан бол П.Очирбат улиран сонгогдохгүй, Ц.Элбэгдорж ч ерөнхийлөгчөөр ер сонгогдохгүй байсан.
Шилжилтийн үед ерөнхийлөгчийн институци хэрэгтэй, үүрэгтэй байсан. Холимог тогтолцоо ч хэрэгтэй, үүрэгтэй байсан. Аль нэг тийшээ туйлшрал үүсэж нийгмийг эрсдүүлэхгүйн тулд “холчиргон, холимог” тогтолцоо хэрэгтэй байлаа. 1992-96, 1996-2000, 2000-2004 он гэхчилэн хуваагаад УИХ-ын олонхи, цөөнх, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч хэн хэн байсныг тооцоод сайтар бодоцгоогоорой. Туйлшрал гарч тогтворгүй байдал үүсэх магадлал байж уу?...
Энэ бол бусад орны туршлагаар батлагдсан үнэн, үнэт зүйл.
Бусад орны парламентуудын түгээмэл жишгийг дагаж үндсэн хуулиа өөрчлөх аваас юуны өмнө дараах байдлуудыг авч үзэх ёстой.
Товч тоочьё.
Нэгдүгээрт; Ерөнхийлөгчийг УИХ-аас сонгодог болгох, хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд түүний зэрэгцэн, хутгалдан оролцох эрхийг танах, зохистой хэмжээнд хүргэж хязгаарлах (ингэснээр ерөнхийлөгчийн институцийн зардал ихээхэн хэмнэгдэнэ),
Хоёрдугаарт; Ерөнхийлөгчийн үүргийг орлон гүйцэтгэх эрхийг ерөнхий сайдад өгөх нь Монголын нөхцөлд тохиромжтой (гүйцэтгэх шинжтэй үйл ажиллагаа болох учир),
Гуравдугаарт; Ерөнхий сайд шаардлагатай гэж үзвэл ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн УИХ-ыг тарааж шинэ сонгууль зарлах эрхтэй болгох,
Дөрөвдүгээрт; УИХ, засгийн газрын гишүүний үүргийг нэг хүн хавсран гүйцэтгэх заалтыг хасах, (Ийм байдал Монголын нөхцөлд ч тохирохгүй, засаглал хуваах онолд ч таарахгүй, Франц мэтийн орнуудын туршлагаар зохисгүй нь нотлогдсон), УИХ-д олонхи болсон намын дарга нь ерөнхий сайд, уг олонхийн хашир ахмадууд нь сайдын үүргийг хавсран гүйцэтгэж байгаа бол тухайн УИХ нь засгийн газрынхаа дэргэдэх хуулийн хэлтэс болж жижгэрдэг. Учралын санаачилсан төслийг яаж түргэн батлахыг хараа биз дээ? УИХ-ын гишүүд өөр ямар ч ажил хавсран эрхлэх ёсгүй. Энэ бол дэлхий нийтийн жишиг,
Тавдугаарт; УИХ-ын даргыг (спикерийг) хуучин цагийн АИХ-ын тэргүүлэгчдийн даргын хэмжээ, түвшинд хүргэж хуульчилсныг органик хуульд засвар оруулж болиулах (УИХ-ын тогтоол, шийдвэр, баталсан хууль л чухал болохоос биш хурал даргалагч нь чухал биш, спикерийг том дарга болгож өргөмжлөх нь хуучны инерци, парламентын спикерийг сөрөг хүчний нэр төр, туршлага бүхий хүнээр сонгон ажиллуулдаг практик ч байдаг),
Зургадугаарт; УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдлын хэмжээ, түвшинг оновчтой хэмжээнд хүргэж бууруулах,
Долоодугаарт; Засгийн газрын яамдын тоог нэр зааж тогтоох, Наймдугаарт; Хөндлөнгийн хяналт, дотоод хяналт, ил тод байдал, иргэний нийгмийн хяналтын үр нөлөөтэй системийг төрийн дээд болон дунд шатны бүх байгууллага, нэгжид буй болгох, үйл ажиллагааг нь идэвхжүүлэх, хэвлэл-мэдээллийн эрх, эрх чөлөөг өргөтгөх,
Есдүгээрт; “УИХ нь сонгогчдыг төлөөлсөн хууль тогтоох, хуулийн хэрэгжилтийг хянах дээд байгууллага мөн” гэж л үзэх нь зөв болно,
Аравдугаарт; УИХ-ын гишүүдийн тоо цөөдөж байгаа бус, харин чанар ба хариуцлага нь сул байгаа нь үнэн. Тоог олшруулах нь чанар, хариуцлагыг бүр сулруулна. Гишүүдийн тооноос хамаарч улсын төсвөөс мөнгөн хөрөнгө авдаг 1-2 намын далд сонирхол л энд илэрч байгаа юм, УИХ-д 100 суудалтай болсон нам татвар төлөгчдийн мөнгөөр “Хутга тавилгүй мах идэж, хундага тавилгүй архи уух” боломжийг олно, дандаа олонхи байх болзлоо гишүүд, дэмжигчдийнхээ тоонд дулдуйдан 100 жилээр хангах санаархал нь биелнэ, гишүүдийн тоог нэмэх нь зөвхөн МАН-д л хэрэгтэй, ашигтай.
Учир нь жижиг намууд бараг хэзээ ч тэр олны олонхи болж чадахгүй.
Гишүүдийн тоо 120 боллоо гэхэд 70 хүнээ УИХ-д сонгуулж чадахаар нэр төртэй, гишүүд нь мэдлэг, боловсрол, туршлагатай хэдэн нам байгаа билээ? МАН парламентад авсан суудлын тоогоор их мөнгө улсын төсвөөс авч, их мөнгөөр “зодож” эхэлнэ.
Томчууд нь сайдын үүргийг давхар гүйцэтгэж “уламжлал” ёсоороо авилгаар тэрбумтангууд болцгооно. Жижиг намууд УИХ-ын танхимын энд тэндээс орилсон, популистаараа цоллуулсан нэг хоёр, нэг хоёр гишүүдтэй л байцгаах болов уу. Юуг дэмжиж, юу хийж байгаагаа жижиг намууд тун ч сайн бодох, тооцох хэрэгтэй.
Арваннэгдүгээрт; Үндсэн хуулийн цэцийн үүргийг улсын дээд шүүхэд шилжүүлэх хэрэгтэй. Манай нөхцөлд Цэц зохихгүй нь нотлогдлоо. Нэр хүндээ ч бүрмөсөн алдлаа. Түүх, намтар нь ингээд л дуусаг. Улсын дээд шүүх үүргийг нь илүү сайн гүйцэтгэж чадна. Ихэнх оронд тийм л байдаг. Илүү зардал, мөнгө, том байшин, хашаа, ёс зүйгүй эрхмүүд хэнд хэрэгтэй юм бэ? Шүүгчид дутагдалтай үед ажилгүй шахам шүүгчдийг тэжээж байх нь үргүй зардал,
Арванхоёрдугаарт; Дээд, доод хоёр танхимтай байх талаарх төсөл, саналуудыг ихээхэн ул суурьтай хэлэлцэх хэрэгтэй. Гишүүдийн тоо олон болж үргүй зардал гарах, хоёр танхим нэг нь нөгөөдөө дулдуйдаж хуулиудын чанар муудах, хоёр танхимын тамгийн газар гэж зардал ихтэй шинэ бүтэц буй болох гэх мэтийн олон сөрөг үрдагавар гарч мэднэ. Хоёр хурал даргалагч (спикер) хэр зохистой ажиллах бол? Өөрийгөө том дарга гээд ойлгочихсон хүмүүсийн тоо өснө. Хоёр танхимын байнгын хороодын дарга нар, дэд дарга нар гэж ч гарч ирнэ... Манайхан хэцүү, даргархаг шүү дээ. Үндсэн хуулийн цэцийн нэгэн дарга “Би Монгол улсын дээрээсээ гуравдахь том дарга байна” хэмээн агсагнасан тохиолдол ч гарсан билээ.
Өмнө дурдсанчлан бодох, тооцох юм зөндөө байна. Иймээс энд мэрэгжлийн, ухаалаг, ул суурьтай, туршлагатай, алсын хараатай, аливааг гүн алсуур сэтгэдэг хүмүүсийн оролцоо л чухал юм. Шинэ, залуу, тохиолдлын, туршлагагүй хүмүүс энэ ажлыг чанартай хийж чадахгүй. “Эсгий хийх газарт нохой хэрэггүй” гэдэг үг бий дээ!
Үндсэн хууль бол хотын дүрэм биш, сагсан бөмбөг тоглох дүрэм биш. Ү
ндсэн хуулийн заалт болгон нь нийт нийгмийн хэмжээнд, хүн амзүйн бүлэг бүрийн хувьд сайн үр дагавар юу өгөх, сөрөг үр дагавар юу үлдээх, өнөөдөр яаж нөлөөлөх, ирээдүйрүү хэрхэн хөтлөх, олон улсын хэм хэмжээтэй хэрхэн харьцах, нийцэх, ээлжит сонгуулиар УИХ-д олонхи болсон намаас өөр намын хүн ерөнхийлөгчөөр сонгогдох тохиолдолд юу болох билээ...гэхчилэн амьдралд байж болох олон хувилбараар бодох, тооцоход хүргэдэг. Чухам тийм болохоор л энд мэрэгжлийн, олныг үзэж, бэрхийг туулсан, алсын хараатай, ургуулан бодох чадавхтай, аливааг байгаагаар нь, бас хувьсах, өөрчлөгдөхийг нь тооцож сэтгэх сурцтай хүмүүс ажиллаж “араг ясыг нь, булчин, шөрмөсийг нь бүтээх” хэрэгтэй байдаг билээ.
Судлаач, профессор Д.Чулуунжав
