Таван толгойн хэрүүл энэ хаврын том сэдэв боллоо. УИХ-д өргөн баригдаад байгаа хөрөнгө оруулалтын гэрээ, хамтын ажиллагааны гэрээ зэрэг нь монголчуудын эрх ашгийг хөндөж байна. Ажлын хэсгийн ахлагчаар ажилласан сайд М.Энхсайхан нарт иргэдийн түрүүчээс “муу” дүн тавьж эхлэв. УИХ-аар гэрээний төслүүд хэлэлцэгдэхээс өмнө ийнхүү үнэлэгдэж буй тул Таван толгойн хувь заяа бүрхэг болж байна. УИХ-ын гишүүн Л.Эрдэнэчимэгийн ахалсан ажлын хэсэг уг төслүүдийг чуулганаар хэлэлцэх эсэхэд дүгнэлт гаргахаар болов.
УИХ-ын даргын зөвлөх А.Гансүхийн урьдчилж гаргасан санал дүгнэлтээр бол Таван толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ, хамтын ажиллагааны гэрээ мэрээ нь ёстой “сайхан бантан” болжээ. Эрдэнэс Таван толгой компанийн мэдэлд буюу төрийн өмчид байгаа Таван толгойн Цанхийн хэсэгт үндсэндээ гадаадын хөрөнгө оруулалттай Энержи ресурс “ноён”-оор залрах юм байна. Газрыг нь ч, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг нь ч хамж авах нь ээ.
Энержи ресурс уг нь Монголын компани гэгдэж байлаа. Гэвч нэтэр дээрээ бараг бүхэлдээ харьд “данслагдаж” орхиж. Ийм нөхцөлд газрын тухай хууль мэдээж зөрчигдөж байгаа юм. Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль ч бас Энержи ресурст үйлчлэхгүй юм байна. Эрдэнэс Таван толгойн Цанхийн талбайд байгаа юм болгоныг “эрх шилжүүлэх” нэрээр булааж авах ажээ. Одоо ажиллаж байгаа 600 гаруй ажилчид нь ч “Энержи ресурс”-т шилжих гэнэ. Компанийн тухай хуулийн заалтыг бас ингэж нулимаж байна. Тэр бүү хэл Эрдэнэс Таван толгойн нөхдүүд нь Энержи ресурсийн зөвшөөрсөн тохиолдолд нүүрсний талбай руу нэвтэрч орно гэж байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс Таван толгой нь өөрийн мэдлийн талбайдаа нэвтрэх эрхгүй болох ажээ.
Энержи ресурс нь Таван толгойн бүлэг ордын Ухаа худагийн хэсгийг мэдэлдээ аваад удаж байна. Тэнд мөнгө босгож, чамгүй их ажил амжуулсан хувийн эзэмшлийн компани юм. Хамгийн нягтаршил сайтай, өндөр чанарын нүүрстэй Ухаа худаг нь Таван толгойн “өрөм, бал бурам” гэгддэг. Гэлээ ч гэсэн Энержи ресурс нь хамтын ажиллагаа, хөрөнгө оруулалтын гэрээний “дээвэр” дор энэ бүгдийгээ чирж оруулах болж байна. Цанхийн талбайгаас олборлосон нүүрсээ ч өмчилж, цаашлаад хөрөнгө оруулагч, санхүүжүүлэгч нартаа барьцаалан шилжүүлэхээр гэрээний төсөлд заажээ. Энэ гэрээгээр хөрөнгө оруулагч нь Люксембургийн “Монголиан Коал корпораци”-ийн охин компани Энержи ресурс корпораци, Хятадын төрийн өмчит “Чайна Шенхуа Энержи лимитед” команиуд юм байна. Харин санхүүжүүлэгчээр аль ч улсын, хэн ч байж болох аж. Энэ юу хэлээд байна гэхээр, ерөөсөө Энержи ресурс нь цаашдаа Таван толгойн ордыг харийнханд шилжүүлэхээр эртнээс төлөвлөсөн үйлдэл бололтой. Таван толгойд хууль ёсны эзэмшигч гэж бид “Эрдэнэс Таван толгой”-г нэрлээд, төрийн эзэмшилд байлгаж, иргэн бүр тэндээс хувьцаа хүртэнэ гэж горьдсон чинь ингээд юу ч биш болох зам нь шуудрав. Ашигт малтмалын тухай хууль энээ тэрээ бол энд бүр хамаагаа алдлаа.
Хамтын ажиллагааны гэрээ, хөрөнгө оруулалтын гэрээний аль алинд нь Эрдэнэс таван толгой, “Энержи ресурс корпораци”, Энержи ресурс, Чайна Шенхуа компаниуд орсон. Гэхдээ хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Энержи ресурст “Төслийн компани” гэсэн мундаг “пайз” зүүжээ. Хамгийн сонирхолтой нь “Чайна Шенхуа Оверсийс Девелопмент энд Инвестмент лимитед” компани, дотоодын хөрөнгө оруулагч нар хамтарсан компани байгуулж, Ухаа худагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа Энержи ресурс компанийг өмчлөх болж байна. Гэтэл гэрээнд Хятадын төрийн өмчит Чайна Шенхуа нь гарын үсэг зурна.
Товчдоо Таван толгойн ордтой холбоотой бүх зүйлийг Энержи ресурс өөртөө барьцаалж, бусдад шилжүүлж болох гэрээний төсөл хийгджээ. Мөн санхүүжүүлэгч нь Энержи ресурсийг нясалж хаяад дахиад өөр гурав дахь этгээдэд шилжүүлж болохоор байгаа юм. Хөрөнгө оруулагч, санхүүжүүлэгчийн өмнө хүлээсэн үүргээ жоохон л сулруулбал Энержи ресурсийн бүх эрх мэдэл тэдний гарт орно. Эрдэнэс таван толгой нь Энержи ресурсийн ноёрхолд өчүүхэн ч саад учруулж болохгүй. Гучин жилийн турш, цааш нь сугаад дахиад 30 жил саад хийхгүй. Мөн ч лут байгаа биз. Иймэрхүү байдлаар хийгдэх гэрээгээр Таван толгойд гол тоглогч нь Ухаа худагийн орд дээр ажиллаж байгаа Энержи ресурс ч юм шиг, нөгөө талаас харвал хөрөнгө оруулагч, санхүүжүүлэгч нар нь ч юм шиг, ойлгомжгүй зүйл их, эцсийн дүнд хөрөнгө оруулагчийнх нь үүрэг, хариуцлага ч тодорхойгүй болжээ. Гэхдээ эдгээр нь яалт ч үгүй харийнханд барьцаалагдсан “толгой”-ууд гэдэг нь л ойлгомжтой болж байна.
“Энержи ресурс”-ийн толгой дээр байгаа компаниуд цөмөөрөө гадаадынх. Виржиний арлууд, Хонгконг зэрэгт бүртгэлтэйг доорх бүдүүвчээс харж болно. Таван толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ, хамтын ажиллагааны гэрээнд гадаадын хөрөнгө зохилсон ийм компанийг 2008 оноос манай төр, засгийнхан өөрсдөө өөгшүүлж ирсэн юм билээ. Төмөр замын суурь бүтцийг тавих тусгай зөвшөөрлийг С.Баяр Ерөнхий сайд байхдаа тус команид олгосон байв. Засгийн газрын 2008 оны 6 дугаар сарын 18-ны өдрийн 252 дугаар тоглоолд “Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших Ухаа худагийн нүүрсний орд газраас Гашуун сухайтын чиглэлд төмөр замын суурь бүтцийг барих тусгай зөвшөөрлийг Энержи ресурс ХХК-д олгосугай” гээд С.Баяр, Р.Раш нар гарын үсгээ зуржээ. Мөн 2008 оны 3 дугаар сарын 19-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдааны тэмдэглэлийн тоймыг харвал “Энержи ресурс” ХХК-тай байгуулах гэрээнд гарын үсэг зурах эрх олгох тухай” хэлэлцээд захирамж гаргахаар болсон юмсанж. Гэвч энэ захирамж архивт алга. Сураглаад явтал ийм эрх олгохыг зөвхөн хуралдааны тэмдэглэлд л бичиж үлдээсэн бололтой. Одоо харин дээрх чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг Монголын төмөр зам компани хариуцаж байгаа боловч хөрөнгө оруулалтын гэрээ, хамтын ажиллагааны гэрээ гэгчээр нь нүүрс олборлох, худалдаалах, тээвэрлэх, төмөр зам тавих гэх мэт бүх эрх мэдэл “Энержи ресурс”-т төвлөрч байна.
Харийн хүн хэн ч байсан харийнх л байдаг. Тэд Монголд ашиг тооцож ирдэг. Хамарсалтай нь манай улс төрчдийн нэлээд хэсэг нь харийнханы ашгаас өөрсдөө хүртэхийг урьтал болгож, иргэдээ хөсөр хаяж байгааг бид “Эрдэнэс Таван толгой”-гоос иргэн бүрийн эзэмшиж буй 1072 хувьцааг гэрээнд огт тусгалгүй үлдээснээс харж болохоор байна.
Оюу толгойн муу муухайгаар дуудуулсан гэрээг батлах үед УИХ-д байсан гишүүдээс одоо 40 нь дахин сонгогдоод сууж байгаа. Тэдний 34 нь Оюу толгойн гэрээг дэмжиж “Эх орноосоо урвагчид” гэгдэж байв. Тэгвэл тэр үед Оюу толгойн гэрээг эсэргүүцэж байсан гишүүдээс зургаа нь буюу З.Энхболд, Ц.Даваасүрэн, Б.Бат-Эрдэнэ, “Портуна” Батбаяр, С.Эрдэнэ, Д.Ганхуяг нар байж байгаа. Ингээд бодохорр Таван толгойн энэхүү будлиантай гэрээг “Эх орноосоо урвагч” хэмээн цоллуулж байсан дээрх 34 нөхөд бас л дэмжих үү?!
Б.Отгонбаяр
Эх сурвалж: Tumen.mn
