Соньхон, сэтгэлийн минь угт хөндүүр үлдээгээд хаа нэгтээ одсон Содура. Хөвчийн их ойд, хөр цасан дороос ургасан хаврын анхны яргуй. Дэлгэрхэн, дэлхий ээжийн өгсөн хайр хишигт талархаж чаддаг, дэлхийгээ ээжийнхээ хайрыг хариулж чаддаг тийм л хүмүүсийн дунд эргэн эргэн очсон эрх цагаан хун. Тэр л сайхан хүмүүс нь, ёс зан шил нь үгүй болчихвол өр зүрхнээс үүрдийн үүрд нисээд явчих Содура. Цаа буга, цалин цагаан цас, хөвч их ойн эмзэглэл, эмгэнэл, баяр баясал юунаас эхэлж, ямархан хөг аялгуутай байдаг юм вэ гэж би Содурагаас асуумаар байна. Түү ний хариулах хариулт бүхнийг зүрх нийхээ, сэтгэлийнхээ угийн угт шин гээж, түүнтэй хамт их тайгад уусан шингэж мэдэрмээр байна. Надад хөвч ойн хүүрнэлийг, хөхрөх алс тэр л нутгийн хамгийн сайхан бүхнийг Содурагийн мэлмэрсэн алаг нүд, толбо ч үгүй гэгээхэн зүрх сэтгэл, их хайр нь нээж өгөв. Олон олон Содурагийн инээхийг нь харах гэж, үзэсгэлэн төгс олноос олон Содура байгаль ээжийн энэрэл хайрын дууг дуулаасай гэж би хүснэм. Намуухан, найган ганхах их хөвчид эргэн ирсэн Содура хайрын совинд олзлуулж, хүслийн галыг асааж, хүн байхын гэрэл гэгээг бусдад түгээнэм. Хэвлийд торних үр нь хүн чанараа гээж, хүнхэр ой, отог омгийнхоо ирээдүйг, хувь заяаг гаргуунд нь гаргаж, олз ашгийн төлөө өөрөө өөрийгөө хуурч, өвөг дээдсийнхээ өв соёлыг уландаа гишгэж, эд хөрөнгө бүхнээс эрхэм хэмээн эндүүрч явсан нэгэнд аврал болон мэндлэв. Хүүхэд гэдэг гэрэл гэгээ, ирээдүйд итгэх итгэл найдвар, аз жаргал, энэрэл, ивэлж дэврэх хайр юмсанж. Тайга ойдоо шүтэж, хөвч ойнхоо эд эс бүхнийг шүтэж амьдардаг, хүн байгаль хоёрын хүйн холбоог таслалгүй авч үлдэж чадсан ховорхон хувь заяанд мэндэлсэн Содура зүрхэн дунд минь дурлалын манан хөвсөлзүүлээд ирэв. Тайгын өндөр ууланд минь агаар, ус, амь, амьдрал болон ирэв. АкОодын сэтгэлд дур лал хайр, дурсамж, ирэх он жилүүдийн аз хийморийг бад рааж ирэв. Бүсгүй хүн байгаа газар дур лал, хайрын дуу үл тасарнам. Хөвчийн гүнд ч, тайгын царамд ч, цаатны урц шовойсон тэртээх алс холд ч Содура, чи минь байгаа. Содура, чи минь байгаа болохоор дурлал хайрын дууг би дуулнам.
Омог отгоороо ирээдүйдээ гэрэл гэгээтэйгээр итгэж, мөхөх бус мандан бадрахыг, уламжлалт өв соёлоо үрсдээ өвлүүлэхийг хүснэм. Ян их хөвчөө, ан амьтан, араатан жигүүртэнтэй нь яг л энэ байгаагаар нь анх үүсэн дүр төрхтэйгөөр нь ирээдүй хойчдоо үлдээхийн төлөө эрслэн тэмцнэм. Аяана чамайг ч би бас хайрланам. Амь, амьдралаа, гал голомтоо, өмгөөлж, тэр бүхнийхээ төлөө хорон муу аргаар тэмцэж байгаа ч хөвчид буй халуун амь, бусдаас хайр нэхсэн, надаас, энэ хорвоо ертөнцөөс энэрэл хүссээр одож буй бүсгүй цагаан амь билээ чи. Чиний нүдэнд үзэн ядалт, өширхөл, гоморхол, тачаадсан их хилэн бус хайр, энэрэл, халуун дулаахан инээмсэглэл гэрэлтэн гийж байг. Хайраар дутсан чамайг энэрэх сэтгэлтэн хэзээ нэгэн цагт хөвч ойд чинь, урц овоохойд чинь зочлох болно. Чиний сэтгэлд буй цөхрөл, гоморхол тэгэхэд энэрэл хайр болон түгж их хөвчийн өнгө гэрэлд хувилан үүрийн цагаан гэгээн дор аз жаргалын амьсгал түгээнэ.
Цаатан омогтонд чиний хэвлээс мэндлэх үр бүхэн аз жаргалын уянга дууг бэлэглэх болно. Цагаан цааныхаа нуруун дээр хэлтгийдүүхэн суугаад орчлон хорвоод дандаа аз жаргалын наран манддаг хэмээн итгэдэг Сариг инээмсэглэнэ. Тэр дандаа л инээдэг. Яагаад гэж үү. Тэр л их хөвчид түүн шиг аз жаргалтай, олон хүүхэдтэй, завгүй, ажил ихтэй хүн байхгүй. Сариг шиг цагаахан сэтгэлтэй, инээд цалгисан хүнийг энэ ертөнцөд тэр л хөвч тайгаас өөр хаанаас ч эрээд олохгүй. Харин одоо тийм хүмүүс, тийм үр хойч, ирээдүй энэ хөвчид үлдэх үү, эсвэл гэсэн асуултад хэн хариулах ёстой вэ. Тэргэл сар гийж, намуухан найгах ойн чөлөөнд бугын сүрэг идээшилнэ. Бугын сүрэг тайванхан идээшлэх тэр л эгшин миний мэдэх энэ ертөнцийн амар амгалан, ашид их жаргалын өлгий.
Тэртээд дөрвөн улирлын салхины аясаар навчис сэржигнэхэд тэргүүнээ омог бардам өргөх сүрлэг халиун буга хөвч тайга эзэгнэсэн омогорхол, сүр сүлд аж. Хар буруу сэтгэлтэн буу шагайж, тасхийх эзэрхэг, амь нэхэн шунгинах буун дуунд хөвч тайга нүрхийн цочиход дэлхий ертөнц хүртэл нуугдах газраа эрэн арга барагдан сөхөрнө. Хүн төрөлхтнүүд дэлхий ертөнцийн аврал эрж, арга ядан цөхөрсөн эцсийн бөгөөд хилэнт дууг сонсон бил үү гэж Содурагийн өмнөөс асуумаар байна. Байгаль дэлхийн аврал эрсэн цөхөрсөн дуунг хүн бүхэнд хүргэх гэж алаг зүрхэндээ итгэл бас горьдлого тээсээр алсыг зорих Содура. Соёлт гэх төрөл нэгтнээсээ хайр, энэрэл, оршин үлдэх горьдлого тээн үлдэх цаатан омог. Агаар ус нь ханьсаж, амьдрал эвлэх жамтай гэж тэд бидэнд хэлнэм. Тайгын өндөр, хөвчийн ууландаа хүслээ дуудан шивнэж, сөгдөнхөн мөргөж биднээс өршөөл, хайр нэхнэм. Харин тэдэнд хэн ч хариу хэлэхгүй, цаг хугацаанд улам л алсран чив чимээгүй. Бидэнд сэтгэл зүрх, хайр энэрэл, бусдыг хайрлан энэрэх сэтгэлийн орон зай үлдсэн бил үү. Цаатан хэмээх тэр зон олны оршин үлдэх эцсийн горьдлого бид биш гэж үү. Надад бас Содурад хариулаач. Бидэнд үлдсэн сүүлчийн омог, отог, хүн төрөлхтөний эргэж олж чадахгүй орон зай, цаг хугацааны эцсийн “амьсгал” алдрах гэж байна.
Мэлмэрсэн алаг нүд нь, нумарч зурайх хөмсөг нь, галбир төгс бие нь энэ ертөнцөд ганцхан л заяасан хайр шингээм үзэсгэлэн төгс Содураг би дахин олж хармаар байна. Хөвч тайгын гүнд түүний инээхийг сонсмоор байна. Цаатан омгийнхоо урцанд байгаль ээжийн хээ энэрэл хайранд өглөө эртийн горхины шоржигнох, навчис сэр жигнэх, дөрвөн улирлын салхи сэвших, хөлд орж буй үр минь хөвд өвснөө унаж босон ургах наран зүг алхахыг хармаар байна. Содура зүүдэнд минь ирэв. Удган нуурын уснаа үүрийн цолмон тольдон, үүлэн нулимстай хөх тэнгэрээ үнэгчлэн сэрэхэд түүнээс соньхон, бас гоёхон тайга, хөвч ой үнэртэж байсан.
Тэр инээж бас гуниглаж, намуухнаар ингэж хэлсэн. Цаатан хэмээх энэ отог, омог эртний тэр л ахуй соёлоороо оршин байхад нь туслаа ч гэж гуйсан. Надтай тэнд очоо ч. Эрээд олохоо байсан амар амгалан, хүн гэж хэн юм бэ гэдгээ танин мэдэх орон зай хаана байгааг тэр надад зааж өгсөн. Хүн төрөлхтөн эс байг гэхэд монголчууд бидэнд олдохоо больсон, хүн хүнээ хайрлах нинж сэтгэл, амьдрахын утга учир, хайр гээд энэ бүхэн ямар агуу их орон зай, цаг хугацаа, итгэл, гэрэл гэгээ, баяр баясгалан агуулж байдгийг олж харахыг хүссэн. Бид юуны төлөө амьдарч байгаа юм вэ, бид юуг хайрлах ёстой юм, бидэнд юу хамгийн чухал хэрэгтэй юм бэ гэдгийг эрэгцүүлж нэг бодоо ч гэж тэр бид бүхнээс гуйсан. Тэд биднээс бус бид тэднээс аврал гуйх ёстой болсныг Содура надад шивнэсэн. Тэр шивнээ нь миний зүрх сэтгэлд “Амраг хайрын сэтгэлээ аргадаж тойглоорой. Хөвч тайгын цаатан олныг хайрлан энэрээрэй” гэх дуун аялгуутай шингэсэн. Одоо ч чихэнд минь, зүрхэнд минь тэр дуун аялгуу эгшиглэнэ. Би зүүднээс сэрэхийн цагтаа Содура чамайг хайн хөвч, тайгын гүнийг зорино. Тэндээс чамайг олж чадвал би амар амгаланд хувилна. Содура би, бид хаашаа яваад байгаа юм вэ.
Хөвч тайгынхаа гүнд буй их удганаас үүний хариултыг мэдэж, дараа зүүдэнд минь ирэхэдээ заавал хэлээрэй. Соньхон, сэтгэлийн минь угт хөндүүр үлдээгээд, дурлалын салхины сэвшээнд зүрхийг минь өвтгөчихөөд юу ч болоогүй юм шиг инээмсэглэсээр хаа нэгтээ одсон Содура. Би чамд бас хөвч тайгад дурлачихлаа. Цагаан цааны чинь нуруун дээр тогтох л болов уу яах бол, царайлаг чинийхээ дэргэд тэнцэх л бол уу Содура. Надтай Содураг учируулж, тайга хөвчийн цагаан үнэнг цадиг түүх болгон өргөн барьсан хүн бүхэнд баярлалаа. Хүн хүндээ дурлаж, хүн хүнээр дутаж, хүн хүн рүүгээ нүүдэг нь энэ хорвоогийн ёс аж.
Д.Лхагва-Очир
