Зохиолч Б.Шүүдэрцэцэг “Үүлэн хээтэй орчлон” хэмээх хоёр дахь романаа хэвлүүлжээ. Тэрбээр 2010 онд “Ану хатан” романаа хэвлүүлсэн юм. Ингээд шинэ зохиолынх нь талаар зохиолч бүсгүйтэй ярилцсанаа хүргэж байна.

-Таны анхны роман Монгол нутагт Манжийн түрэмгийлэл эхэлж байсан цаг үеийг өгүүлдэг бол хоёр дахь зохиол тань Манжийн дарлалын сүүл үеийн монголчуудын амьдралыг харуулжээ.

-“Ану хатан” роман бодит үйл явдлаас сэдэвлэсэн түүхэн зохиол. Харин “Үүлэн хээтэй орчлон” зохиолдооXX зууны эхэн үеийн буюу Манжийн ноёрхлын сүүл үеийн амьдралыг харуулсан уран сайхны роман. Хэдийгээр уран сайхны роман боловч тухайн үеийн оюун санааны манлайлагч VIII Богд, Дондогдулам хатны түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар товч дурддаг. Зохиолд 1900-гаад оны үеийн амьдрал гардаг учраас Манжийн Бадаргуулт төр хаан, Цуши хатны тухай романдаа цухас өгүүлдэг. Мөн энэ үед бурхны шашин монголчуудын амьдралын хэмнэл, хэсэг болж байсан учраас буддизмын үндэс болсон үйлийн үрийн сургаалд суурилж романаа бичсэн.

-Зохиолоо“Үйлийн үрээс зугтах газар үгүй юм байна. Хүн орчлонд ирэхдээ амьдралын түмэн салаа замын уулзвар дээр ирдэг ч буцахдаа ганцхан л зам дээр ирдэг” хэмээн бурхны сургаалаар эхэлсэн нь ямар учиртай юм бэ?

-Би залуудаа амьдралд прагматик ханддаг байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд амьдралын утга учрыг тайлах юмсан гэсэн эрмэлзэлтэй болсон. Энэ эрмэлзэл минь намайг аливааг өөр өнцгөөс харж, амьдрал өөрийн гэсэн ерөөл, тавилангаар өрнөдөг гэдэгт итгүүлсэн. “Алт мөнгөтэй хүн жаргадаггүй. Амар тайван амьдарна гэдэг тэр л аз жаргал. Зовлонгийнхоо шалтгааныг хүн өөрийн гараараа л тарьдаг юм байна. Жаргалын үрээ л тарьж яваарай” хэмээн зохиолын нэгэн баатар Дулам захидаг нь энэхүү зохиолын үндсэн санаа юм.

-Зохиолын зангилаа болон гол дүрүүдийн талаар товчхон танилцуулна уу?

-Романд гол дүр болох 17 настай Хулангоо охиныг тойрсон үйл явдлууд гардаг. Үйл явдлын зангилаа нь романыхаа төгсгөлд тайлагддаг байдлаар “Үүлэн хээтэй орчлон” зохиолоо бичсэн. Энэ үйл явдал хэрхэн төгсөх бол, цаашид юу болох бол гэсэн таамаг уншигчдыг хөтлөөсөй гэж бодож зохиолын үйл явдлаа бичсэн. Хулангоогийн сэтгэлт залуу Бадрахын үзэл бодол зохиолын бас нэгэн зангилаа болно. Энэхүү зохиол маань 1911 оныг угтаад төгсдөг. Гэхдээ дүрүүдээ энэ романаар нь төгсгөхийг хүсэхгүй байна. Би“Эх дагины өчил” романдаа“Үүлэн хээтэй орчлон”-гийн баатруудынхаа тухай дахин дурдах болно.

-Та Монголын сүүлчийн хатан Дондогдуламын тухай өгүүлэх “Эх дагины өчил” романаа бичээд хэвлүүлэлгүй устгасан. Яагаад устгасан юм бэ?

-Би“Эх дагины өчил” романаа дөрвөн жилийн өмнөөс бичиж эхэлсэн. Зохиолоо уншаад өөрт таалагдалгүй гологдсон учраас устгасан юм. Дондогдулам хатны тухай гэж амласан учраас “Эх дагины өчил” зохиолоо шинээр бичнэ.

-Дондогдулам хатан болон Богд хааны талаар манай түүхэн зохиолууд, уран сайхны кинонд ихэвчлэн сөргөөр дүрсэлдэг. Та энэ түүхэн эмэгтэйг ямар өнцгөөр уншигчдад хүргэхээр шийдэв?

-Би Дондогдулам хатныг хувь хүн талаас нь уншигчдад хүргэнэ. Энэ эмэгтэй маш эмгэнэлтэй хувь тавиланг туулсан. Богд хааны өмнөх долоон дүр нь эхнэр аваагүй. Дондогдулам хатан Зонховын сургаалтай зөрчилдөн байж Хутагтын амьдралд орж ирсэн бүсгүй. Тиймээс сүүлчийн хатны дотоод ертөнцийн зөрчил надад сонин санагддаг. Өнгөрсөн зуунд Дондогдулам хатны уран сайхны дүрийг хямсгар, ууртайгаар харуулдгийг өөрчлөх цаг болсон. Монголчууд Дондогдулам хатныг Төрийн эрдэнэ хэмээн хүндэлж, шүтэж байсан. Тэр ч байтугай Эх дагины шавь гэж төрд татвар төлдөггүй, зөвхөн хатанд үйлчлэх үүрэгтэй аймаг байв. “Эх дагины аймаг гурван түмэн малтай” гэж данс бичигт өгүүлснээс үзвэл Дондогдулам хатан асар их эрх мэдэлтэй, хүчирхэг эмэгтэй байжээ.

-Та “Үүлэн хээтэй орчлон” романыг бичиж эхэлсэн цагаасаа эхлэн цахим хуудастаа зохиолынхоо хэсгээс байршуулдаг байсан. “Ану хатан” романыхаа адил энэ зохиолоороо уран сайхны кино хийх үү?

-Би энэ романаа нэг жилийн хугацаанд бичсэн. Магадгүй хэдхэн сарын хугацаанд бичиж, хэвлүүлж болох байсан ч тэгэхийг хүсээгүй. Нэг ч мөр бичдэггүй өдөр байсан. Тэр бүрт би өөрийгөө албадах дургүй учраас алгуур хандсан. Романыхаа үйл явдлаас фэйсбүүк хуудастаа үе, үе бичдэг байлаа. Тэгэхдээ уншигчидтай санал бодлоо солилцоно. Тиймээс Б.Шүүдэрцэцэг гэдэг зохиолчийг мэддэг уншигчдын дунд хүлээлт үүссэн болов уу. Надад энэ зохиолоороо кино хийх бодол алга. Хэрвээ найруулагчдад зохиол таалагдвал эрхийг дуртайяа өгнө.

-Социализмын үеийн романуудад дарлагч, дарлагдагч ангийн тэмцлийн тухай заавал өгүүлдэг. Энэ нь тухайн үеийн үзэл суртлын нөлөө байсан биз. Орчин үед зохиолч хяналтад баригдалгүй үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг болсон мэт санагддаг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Яах аргагүй тухайн цаг үе нь зохиогчдод тийм шаардлага тавьж байсан. XX зуунд гарсан Монголын түүхэн романууд1921 оныг хүрээд дуусдаг. Мөн орос, монгол хүний нөхөрлөлийг заавал өгүүлнэ. Орчин үед үзэл суртлын хатуу хяналт байхгүй болсон нь зохиолчдод зорилгоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломж олгосон.

-Түүхэн зохиолд баримт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Та энэ төрлийн зохиол бичдэг учраас түүхийн судалгаа их хийж байна уу?

-Зохиолын баатрууд уран сайхны дүр ч гэлээ үйл явдал нь Монголын түүхийн нэгэн цаг үед өрнөж байгаа учраас судлахаас өөр аргагүй болдог. Манж Чин улсыг Бадаргуулт төр хааны нэрийн өмнөөс захирч байсан Цуши хатны боловсруулсан Шинэ засгийн бодлого 1900 оны эхэн үеийн монголчуудын амьдралд шууд тусдаг. Иймээс Манжийн хаад, язгууртны талаар судалж, тэднийг үнэнд ойрхон дүрслэхийг хичээсэн. Мөн Нийслэл хүрээнд XX зууны эхэнд ямар гудамж, орд өргөө байсныг лавшруулан тодрууллаа. Ялангуяа угсаатны зүйн судалгааг нарийн авч үзсэн. Яг энэ үед монголчууд ямар малгай өмсдөг, юу эдэлж байсныг нягталж үзсэн юм.

-Таныг“Их хатдын өргөө” цогцолбор төсөлд хамтран ажилласан гэж сонссон юм байна. Энэ талаараа ярина уу?

-Хэнтий аймгийн Баян-Адарга сумын нутагт байгуулж буй“Их хатдын өргөө” цогцолборт өчүүхэн хувь нэмрээ оруулсан. Товчхондоо би өргөөний шав тавих ёслол, нээлтийн үйл ажиллагаанд нь оролцсоноос цаашгүй.

-Зохиолчийн болон хувь хүнийхээ хувьд нийгэмд өрнөж буй үйл явдалд шүүмжлэлтэй хандах тохиолдол гардаг уу?

-Монгол төрийн голомт 1911 онд дахин бадрахад арга билгийг бэлгэдсэн хаан хатан хоёр төрийн галыг асаасныг түүхэнд бичиж үлдээсэн байдаг. Мөн Батмөнх Даян хаан, Мандухай сэцэн хатан хоёр Төрийн галыг асаасан баримт бий. ГэтэлXXI зуунд “Фортуна” Н.Батбаяр гуайн санаачилгаар зөвхөн эрчүүд тэр дундаа сайдууд Төрийн галыг асаасан. Энэ бол Монголын төрийн бэлгэдлийн эсрэг чиглэсэн хүн төрөлхтний инээдэм болохоор үйл явдал. Төрийн галыг сайд, түшээ мэтийн хүмүүс асаах нь бүү хэл гар хүрдэггүй. Энэ мэт уламжлалынхаа эсрэг чиглэсэн үйл явдлуудад шүүмжлэлтэй ханддаг.

-Хоёр дахь романаа худалдаанд гаргалаа. Дараагийн зохиолынхоо санааг төлөвлөсөн үү?

-Одоо би завсарлага авна. Номыг гутал, талх шиг үйлдвэрлэж болохгүй. Анхны романаасаа хойш дөрвөн жилийн дараа “Үүлэн хээтэй орчлон” зохиолоо бичсэн. Хэрвээ би мөнгө хөөсөн бол романыг үйлдвэрлэх байсан. Амархан үйл явдлаас илүү уншигчийн сэтгэлд хүрсэн зохиол бичихийг чухалчилдаг. Гурав дахь романаа сайтар бодож, судалсны эцэст бичнэ.

Х.Заяа