ХАРДАХ БОЛ ХАНИА ЭМЭЭЛТЭЙ МОРЬ, ЭМЖЭЭРТЭЙ ДЭЭЛ ШИГ ӨМЧИРХӨХ ДОН, АМИНЧ ҮЗЭЛ, АРЧААГҮЙ ТЭНЭГЛЭЛ

Монгол Улсын ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсантай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Тантай хөөрөлдье гээд утас цохьтол хилээр явсан гэж байсан. Эх орныхоо альхан зүгийг тойроод ирэв дээ?

-Энэ жил би арван гурав дахь аймгаараа яваад ирлээ. Орвог гашууны Бор толгойн хойд талаас Хатан суудлын зүүн урд тал хүртэлх хилийн ангиудаар явлаа. Зорилго юу вэ гэвэл эх орныхоо хилийг нүдний цөцгий мэт хамгаалж байгаа хилчин дайчдын маань байгууллагын 82, эх хэлээ хамгаалдаг уран үгийн дархцуулын ганц хэвлэл “Утга зохиол” сонины жаран жилийн ой энэ намар таширчээ. Эх орныхоо хилийг хамгаалахад орчин үеийн байлдааны зэвсэг, сансрын холбоо бүрдсэн боловч бас хүнлэг сэтгэл, эх оронч үзлээр хилчин дайчдаа зэвсэглэх зайлшгүй шаардлагатай. Тиймээс МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга Ц.Буянзаяа, Хилийн цэргийн ерөнхий газрын дарга, хошууч генерал Шарын Лхачинжав нар яриад “Утга зохиол” сонины эрхлэгч, яруу найрагч Ж.Баяржаргал, арван наймхан насандаа цэрэг болж “Цэцэг нуурын хөвөөнөөс

Цэргийн албанд мордов оо” дууг зохиосон Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Нацагдоржийн нэрэмжит яруу найрагч Бямбажавын Хүрэлбаатар тэргүүтэн өмнийн цэнхэр говиороо аялаад ирлээ. Улсын нууцын зэрэглэлд анги, заставууд ордог болохоор арваад газраар орлоо.

-Намар ч ёстой нэг налайж байгаа биз?

-Өмнөговьд энэ жил дахиад зун болж байна. Би өдий наслахдаа говь нутагт есдүгээр сарын хуучдаар үер болж буухыг үзээгүй. Жаран долоон оны үерийг манай Явуухулан “Хорхойтсон баавгай шиг” гэж бичсэн. Тийм үер бидний унааны урдуур өнгөрлөө. Хүн ард нь эвтэй байвал луут тэнгэр хураа хайрлаж, луст газар дахин зуншиж цэцэглэхийг нүдээрээ үзлээ дээ.

Таана арван хуруу хэртэй сугсраа, хөмүүл мэтийн говийн цэцэгсийн анхил цээж уужлаад хачин сайхан байх юм. Дундговь руу ороод ирэхэд намраараа. Өвснийх нь бүрсрүү шарласан уу гэхээс өвснийх нь сөл доошоогоо исгэсэн айраг шиг л сайхан байна. Говь нутгийнхны хувьд мал тарган, магнай нь тэнэгэр байвч өвөл болдог шүү гэдгийг санаад үйлс ажлаа цалгардуулахгүй байгаа нь сайхан л харагдлаа.

-Та “Хил манаагүй хөвгүүнийг эр гэдэг юм уу” гэж ёжтой “Болор цом” авахдаа их асуусан найрагч. Өөрөө ингэхэд цэргийн алба хаасан уу?

-Далын даваа өөд мацаж яваа Хүрэлбаатар найрагч, дөчин нас дөнгөж гарч яваа Буянзаяа, Баяржаргал нар чинь бүгд цэргийн алба хаачихсан эрийн эр байдаг юм байна. Тэр дунд цэргийн алба хаагаагүй гав ганцхан нөхөр би байдаг юм байна. Бидний үед дээд мэргэжилтэн ховорхон. Гадаадын ч бай, өөрийнхөө ч бай дээд мэргэжилтнийг дээдлээд, цэрэгт явуулдаггүй тийм үе байсан л даа. Дараа нь намайг хэрвээ цэрэгт явуулчихвал эсэргүүн очоод армийг эргүүлчихнэ гээд явуулаагүй. Зайлуул даа хөөрхий, өөрийнх нь төрсөн хүү эх орныхоо эсрэг элдэв бурчиг хийхгүй шүү дээ. Гэвч, би эх орныхоо хилийг шүлэг найргаараа хамгаалж явсан юм байна. Тэрнийг өөрөө мэдсэнгүй. Хилийн цэргийнхэн өөрсдөө надад унших юм. “Цэрэг татлагын үеэр таны шүлгүүдийг л бид уриа болгон намируулна шүү дээ. Жишээ болгоход цэрэгт явахгүй байгаа залуусын тухай
“Яншаа эмээ шиг гачигдал тоочиж шившгээ дэлгээд
Ялааны хор ууж эмнэлэгт хэвтэж, ходоодоо угаалгаад
Яаж ийгээд цэрэгт явдаггүй хөвгүүн охидын нүдэнд
Ямааны гурвын шулдан хаа шиг харагдана аа” гэхэд л нэг нэгнээсээ ичиж нэрэлхээд бүртгүүлж эхэлдэг юм даа гэж байна. Цэргийн алба хаагаад ирсэн хүү ямар сайхан эрийн эр, дарцаг биш туг болоод очдог тухай
“Саяхан цэргээс халагдсан ханхар эр
Саахалтын тэртээгүүр исгэрэн жавхалзан өнгөрөхөд
Сайхан хүүхнүүдийн бүсний үзүүр алдуурна
Санаа алдахад нь энгэрийн товч нь мулт мулт үсэрнэ ээ” гэж та бичсэн шүү” гээд урдаас унших юм. Миний энэ “Жирмийн сүлжээ”-нүүд цэрэг татлагад маш их нөлөө болдог гэнэ л дээ.

-Хэдийгээр та цэрэгт яваагүй ч эх орон, иргэний уянгын олон сайхан найргаараа аргагүй л хилээ манаж, хиргүй тунгалаг сэтгэлээр эх орноо хамгаалжээ...

-Цэргийн их жанжин Ёндон генерал “Болор цом”-ыг үзэж, өөрөө заавал тэр тэмцээнийг “шүүж” оноо таарах нь уу, үгүй юу гэж хардаг Гаваа генерал нар
“Тал туулаагүй морийг унаа гэдэг юм уу
Гол гатлаагүй хүнийг усчин гэдэг юм уу
Гал асаагаагүй бүсгүйг бэр гэдэг юм уу
Хил манаагүй хөвгүүнийг эр гэдэг юм уу” хэмээх шүлгийг дандаа бидэнд уншиж яруу найргаар “зэвсэглэдэг” байсан. Бид ч гэсэн тэгж зэвсэглэх ёстой. Тэгтэл та нарын яруу найргийн эх орон, хилийн тухай бүтээлүүд бидэнд яагаад ирэхгүй байна вэ. Яруу найрагч Данзангийн Нямаагийн гаргадаг “Улирал ба зохиолч” сэтгүүлийн зохиолч Санжийн Пүрэвийн тууж, таны “Хилийн овооны нууц” гэдэг найраглал оны шилдэг бичлэгийн шагнал хүртсэн гэж сонссон. Тэр найраглал яагаад бидэнд олдохгүй байна. Баяржаргал гуай тэр найраглалыг сониндоо хэвлээд өгөөч гэх мэтээр цэрэг дайчид, гэрээт хил хамгаалагчид хүсэж байна. Уулзалт хийхэд барилгын цэргүүд суугаагаараа сайхан унтаад өгдөг юм ш дээ. Яаж тэгж суугаагаараа сайхан унтаж чаддаг юм. Тэгэхэд хилийн цэргүүд манай нөхдийг шүлэг унших тусам сандал чихар чихар дуугараад урагшаа дөхөж суугаад, чихээрээ биш нүдээрээ сонсож байгаа нь ил харагдаад, нүдэнд нь амьдралын хэтийн ирээдүй, амраг бүсгүй нь, иргэнийхээ үүргийг биелүүлсэн шиг биелүүлээд эр хүн болоод нутагтаа очихын итгэл нь харагдаж байх их сайхан байлаа даа.

-Та “Монгол кино” үйлдвэрт олон жил ажиллахдаа “Аргаль”, “Янгир” зэрэг олон баримтат бүтээл хийж эх орноо дугуйлсан нь тодорхой. Энэ жил таны ажиллаж байсан энэ том байгууллагын тэгш ой тохиож байгаа байх шүү?

-“Монгол кино” үйлдвэр гэсэн тэр том байгууллагын урлагийн аваргуудын дунд монгол хэл-уран зохиолын багш мэргэжилтэй мань мэтийн хүн яваад очиход далай даян дархан аваргуудын аманд нэгдүгээр ангийн хүүхэд гараад очиж байгаа юм шиг л байсан даа. Аугаа их Дооров (ардын уран зохиолч Сормууниршийн Дашдооров. сурв) гэхэд Горькийн утга зохиолын дээд сургууль төгсчихсөн, үгүй ядахнаа дүр хөргийг нь харъя гэхэд духандаа дааганы туурайн тамгатай. Монголын тухай анхны найраглалыг говийн гурван аймаг хариуцсан мэргэжлийн зохиолч байхдаа бичсэн хүн дээ.
“Монгол, бичихэд хэдий богино ч
Мориор туулаад баршгүй уудам дэлгэр орон оо
Монгол, дуудахад хичнээн авсаархан ч
Мохож, мөхөж үзээгүй яруу алдарт түмэн ээ” ч билүү, монгол үндэстний ухамсрыг сэргээсэн олон сайхан бүтээл туурвисан гайхамшигтай зохиолч шүү дээ. Дооровын маань “Эх бүрдийн домог” чинь ерөөсөө хилийн тухай, эх орны алга дарам газрын төлөө харийнхны шүлс яаж савирч байдаг тухай кино байж шүү дээ. Сангал гэдэг жирийн өвгөн, Найгал хэмээх эмгэн, түүний Нарангаравуу эх нутгаа хамгаалахын тулд амь насаа, алаг үрээ зориулж байж энэ нутгийн алга дарам газар үлдсэн юм шүү гэдгийг үзүүлсэн кино байх жишээтэй.

-Монгол айл бүхэн л хилчин, эх оронч байж ээ?

-Монгол бол Хүн овогтны өвөг үндэстний нэг. Гэр-улс нь хүчирхэг үедээ төр-улс нь хүчирхэг байсан. Одоо манайд гэр-улс нь буурсан, буруудсанаас болоод төр-улс нь түйвэргээнтэй байна.

-Та яагаад ийм муу өнгөтэй үг хэлнэ вэ?

-Нууж болохгүй муу ёрт таван гэр бүл байна. Тэднийг бат бэх гэр-улс гэхэд хэцүү.

-Та “Төр улсын дотор гэр улс бат оршихуйн нууц” гэж сэнхрүүлэг исээний номдоо энэ тухай нэлээд тодорхой дурдсан байх аа?

-Нэгдүгээрт, Үнсэх хөөрхөн үртэй, өвлөх их бага хөрөнгө нэгтэй атлаа Монгол төрөөрөө баталгаажуулдаггүй, түмний урд хуримладаггүй, өөрөөр хэлбэл гэрлэлтийн баталгаагүй хэврэг гэр бүл. Хоёрт, зуны гурван сар хамт зугаалдаг (намар салдаг) өвөл болохоор бөөрөө бүлээтгэхийн тулд нэг хөнжилд хамт өвөлжөөд, хавар болохоор хар цагаан дуугүй салан одогсод буюу америк маягийн хамтран амьдрагсад. Дараагийнх нь гадаад ханьтай. Хоёрдмол иргэншилтэй, эрлийз хэл бүхий хүүхэдтэй, эх орон тодорхойгүй, эвлэх эвдрэх нь цөөнгүй, хэтийн ирээдүй нь хэврэг гэр бүл. Мөн аль нэг улс гүрэнд ажиллаж байгаа, ар гэрийнхнээ алсаас тэжээж байгаа, гэвч илгээдэг мөнгө нь ихэсч бус багасч байгаа, энд байгаа нь ч, тэнд очсон нь ч “илүүдэл орон тоотой” болж буй тэнэмэл гэр бүл. Тэр хэрээрээ хэврэг гэр бүл. Эцэст нь өр өвдөм, өрөөсөн багана шиг ганцаардмал өрхийг толгойлсон эмэгтэйчүүдийн гэр бүл гэж ийм таван янзын гэр бүл байна.

-“Гэр-улс” гэж та яг юуг хэлээд байна вэ. Ийм үг монгол хэлний үгсийн санд байдаг гэж үү?

-Гэр, улс гэдэг хоёр үгээс бүтсэн юм. Гэр гэдэг нь,
Гэрэл урьсан тоонотой
Гийчин урьсан үүдтэй
Гиймэл нандин өргөө шүү дээ.
Улс гэдэг нь нэгдмэл эрх ашигтай, нэг хэл бичигтэй, ёс заншил хэмээх аман хуультай, эртний түүх нэгтэй, ирээдүйн хувь заяа нэгтэй ард түмэн шүү дээ. Энэ хоёр үг хоршиход л гэр-улс гэдэг шив шинэ сайхан үг үүсч байгаа юм. Шинэ үг бүхэн шинэ ухагдахуун илэрхийлдэг. Төр улс бий болохоос хэдэн мянган жилийн урьд гэр-улс бий болсон түүхтэй. Монголчууд “Одны гэр”-ийн онолоор гэр-улсаа байгуулсан. Түүнийхээ ачаар цөөхөн атлаа олноос хүчирхэг улс байв. Өөрөөр хэлбэл гэр-улсын хүчирхэгжил нь төр улсын хүчирхэгжлийн үндэс байжээ.

-Танайх гэхэд ямар гэр улс вэ?

-Дээр дурдсан таван муу ёртой гэр бүлээс онхи өөр. Үр ачдаа үлгэр дуурайлтай таван буман (таван зуун мянган) гэр улс Монголд бий. Тэдний л нэг нь манайх. Би бол Галсан. Бүгд найрамдах улсын ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд, сангийн сайд, миний хань бол Галсан хэмээх гэр-улсын эрүүл мэндийн, гэгээрлийн, хөнгөн хүнсний, хүн ам зүйн бодлогын сайд бас төв банкны захирал. Хэдэн хүүхэд маань эрүүл өссөн. Энэ бол эрүүл мэндийн сайдын ач. Нэг нь ч дунд сургуульд дунд, муу сураагүй. Тэр бол гэгээрлийн сайдын тайлан. Ганц Галсанг дөрвөн хүү, нэг охинтой болгож, манай удмыг өнөржүүлсэн. Энэ бол хүн ам зүйн бодлогын сайдын том гавьяа.

-За тэгвэл гэр-улсын ерөнхийлөгч та ямар үүрэгтэй хүн билээ?

-Манайх гэдэг гэр-улс хэзээ ч хиртэй, өртэй, хилэнцтэй байгаагүй. Хиргүй гэдэг эрүүл, өргүй гэдэг баян, хилэнцгүй гэдэг буянтай гэсэн үг. Гэр-улсын тэргүүн байх сайхан. Гэвч гэр-улсынхаа тусгаар тогтнол, эв эе, тэгш эрх, амь зуулга, хувь заяаг данайтал дааж явна гэдэг өндөр үүрэг, хатуу хариуцлага. Ер нь айл өөдлөн дэвжих үү, уруудан доройтох уу гэдэг нь Гэр-улсын тэргүүнээс ихээхэн шалтгаална.
“Удмаа доортговоос
Уул нурахын дайтай.
Ханиа гомдоовоос
Хайрхан нурахын гайтай” гэж би боддог. Миний хань Найгалмаа “Нэрээ хөдөс болгуузай. Гэрээ гахайн үүр болгуузай” гэх сургаалаар одоо ч үр ачаа хүмүүжүүлсээр байгаа өндөр эх хүн.

-Монгол Улс төсөвтэй байдаг шиг гэр-улсад ч төсөв байх нь ойлгомжтой?

-Байлгүй яахав. Тоонот гэрт толгой холбож, тостой шөлөнд хошуу холбосон өдрөөсөө гэр-улс төсөв зохиож сурдаг. Төсвийг хамтран батална. Гэр бүлийн төсөв нь орлого, зарлага, хуримтлал гэсэн үндсэн гуравхан хэсэгтэй. Орлого бол цалин, туслах аж ахуйн унац, хадгаламжийн хүү зэргээс бүрдэнэ. Тогтмол орлогынхоо хорин таван хувийг хадгаламжинд хийдэг айл хэзээ ч гачигдахын зовлонд тарчлахгүй. Ингэж чадсан айл дөчин наснаасаа эхлээд
“Яана аа гэхийн гачигдал зовлонгүй
Явган гэлдрэхийн ядаргаат сажлалгүй
Үүц хийх амбан шартай
Ууц тавих халзан ирэгтэй” болно шүү дээ.

-Орлогоос гадна бас зарлага гэж нэг сүрхий гайтай юм байдаг биз дээ?

-Гайтай биш ээ, жамтай юм. Таван шанага цай хийдэг домбонд тавин мянган шанага сүү хийж болно. Тэгэхийн тулд арван мянган удаа суллах хэрэгтэй. Суллах тутамдаа дүүргэх ёстой. Яг түүн шиг зөв гарсан гарлага эргээд олон дахин арвижсан орлого болдог. Зарлагыг орлого болгоход ухаан хэрэгтэй.

-Зарлагыг яаж орлого болгох вэ?

-Гэр-улсын сарын зарлага орлогоосоо хэзээ ч давж гарах ёсгүй. Хэрвээ ахиу зарлага гарч гэмээнэ орлогын ондоо эх үүсвэрээр дутсаныг нөхөж, дундуурыг дүүргэх ёстой. Жишээ нь, цагаан сараар малчин хүн хоёр ирэг зарлаа гэхэд оронд нь гурав дөрвөн охин төлөг авах жишээтэй. Тэр нь хойтон хавар төллөхдөө зургаагаас найман хонь болно. Хот суурингийнхан бол хос зурагтынхаа нэгийг зарж болно. Илүү өрөөгөө, эзгүй зусдаг зуслангаа түрээслүүлж болно. Итгэлтэй хүнд мөнгө хүүтэй зээлүүлэх ч унацтай. Олон хэл мэддэг бол орчуулга хий. Арван насны хулгайч архи, таван насны хулгайч тамхи авахаа боль. Орой үдэш зорчигч зөөвөрлө. Хэтэрсэн зарлагыг дор нь нөхөөд багагүй орлого олох энэ мэтийн боломж айл бүрт зөндөө бий. Эрдэм, ажил хоёр эргээд буян арвижуулдаг жамтай. Арга барагдсан үеийн нэг аврал бол зохист зээл. Богино хугацаатай, их хүүтэй зээл бүү ав. Тэр бол түймэртэй адил. Харин урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл аваад хурдан эргэлдүүл. Нэг мэгж аваад олон тооройтой болох шиг мөнгө чинь үржинэ. Чи зээлийн өрөөс гарах төдийгүй, зээлдүүлэх мөнгөтэй болно. Ер нь гачигдаж өрийн нээнтэгт орох тусмаа хүн гайхалтай сэтгэж, гавшгайлан зүтгэж, олзны орд нээдэг. Лоохууз 17 төгрөгийн цалинтай үедээ, би 70 төгрөгийн цалинтай болуутаа л тосон чөмөгтэй амьдрахын ухааныг олсон. Тийнхүү гарлагын үүдийг хааж, орлогын үүдийг нээсэн гэр-улсад эрүүл энхийн цагаан буян, эд хөрөнгийн арвис буян, инээд баяслын далай буян, эрдэм ухааны гэгээн буян өдрөөс өдөрт чуулаад эхэлдэг дээ хө.

-Гэр-улсыг байгуулахын тулд ирээдүйн хань буюу таны хэлдгээр “Хос багана”-ын нэгээ хэрхэн шинжиж олох вэ?

-Танилцсан залуу хос төдийгүй, аав ээж нь энэ шинжээнд хамтран орох үүрэгтэй. Яагаад гэвэл гэр-улсыг байгуулах нь хүүхэд чулуугаар гэр барьж тоглохтой адилгүй. Манай монголчууд удмаар нь, үг яриагаар нь, эрдэм авьяасаар нь эзэмшсэн ажил мэргэжил, зан аашаар нь заяа төөргөөр нь, тэр ч байтугай унаж яваа мориор нь, одоо цагт унаж буй тэргээр нь залуусыг шинждэг уламжлалтай. Тэр дунд хамгаас эрхэм нь удам. “Сүх авахдаа онгийг нь хар. Хүн авахдаа удмыг нь хар” гэдэг мундаг сургаал шүү.

-Гэр-улсыг өөд татдаг гэгээн буянд юу юу багтдаг вэ?

-Гэр-улс бат байхын гам хошлон нь нэг сэтгэл, нэг итгэл үнэмшил. Эрийн ясан чөмөг сунаж, эмийн цусан цэнэг ханасан үедээ нийлсэн гэр нэг, ор нэг, дэр нэг, амь зуулга нэг хосын бие нь тус тусдаа боловч итгэл үнэмшил нь нэг байдаг. Нэг нь бөө шүтдэг, нөгөө нь Есүс шүтдэг бол хэтийн заяа гэгээн болохгүй. Арвилан хэмнэлт бол эд хөрөнгөөр дутуухан ч ирээдүйд элбэг дэлбэг амь зуухын нөөц. Балгадаг айлд хэзээ ч буян чуулдаггүй. Бага багаар хэмнэдэг айлын буян дундардаггүй.

-Гэр бүлийг доройтуулдаг гэмт нүгэл юу байдаг бол?

-Аз жаргалыг хөндөгч айл гэрийг түйвээгч арваад муу ёрын нүгэл бий. Нэг дэх нь хар. Хар бол ижил ханиа эмээлтэй морь, эмжээртэй дээл шиг өмчирхөх дон, аминч үзэл, арчаагүй тэнэглэл. Хар хүүшилсэн айл цоожгүй шоронтой адил. Ханиа хардагч бол буугүй хуягтай адил. Харыг хог дээр хаяж чадсан гэр-улс жаргалтай.

-Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам танд их мундаг исээ захиалж дээ?

-Сайд С.Эрдэнэ хэлэхдээ “Монгол Улс хүнлэг энэрэнгүй иргэний ардчилсан нийгэм байгуулах зорилготой. Энэ бол иргэн бүрийн төв үзэл зөв ухаан бодлыг Монгол төрийн үйл хэрэгт дайчлан ашиглана гэсэн үг. Манайханд ярьсан Галсан гуайн үгэн дотроос “Төр улсын доторхи гэр улс” гэдэг үг цочирдом содон дуулдсан. Тэгээд л бид захиалж, гэрээ хийж ном бичүүлсэн. Энэ ном ганц бие залууст байтугай гал голомтоо аль эрт бадраасан эхнэр, нөхрүүдэд ахин дахин уншууштай, алт мэт санаануудтай, аван шууд хэрэглэх өгөөж хишигтэй юм” гэж үнэлсэн байсан шүү.

ЖААХАН ХЭРҮҮЛТЭЙ УРУУЛТАЙ, БҮРЭНХИЙ ЦАГААР ЧӨТГӨР ШИМБЭН БУРХАНЫ ГҮНГЭРВААНД ОРООД НУУГДЧИХДАГ ШИГ ГАДААДЫН ГАР ХӨЛ БОЛСОН НЭГДҮГЭЭР ЗЭРГИЙН ЛУЙВАРЧИД ТӨР ЗАСАГТ ШУРГАЛЖЭЭ

-Та “Монголкино” үйлдвэрт ажиллаж байхдаа анх ямар кино зохиол бичив?

-Эрдэнэтийн тухай “Эхлэл” гэдэг баримтат кино бич гэж Донров дарга даалгавар өгч байлаа. “Инээдмийн киноны төрөл зүйл дутаад байна. Чи бич” гэсний дагуу “Мөнгөн буйл”-ыг бичиж байлаа. Р.Доржпалам хэмээх мундаг найруулагч найруулж, “Тунгалаг Тамир” киног гэрлээр зурсан Д.Баттулга зураглаачаар ажилласан юм. “Тунгалаг Тамир”-ыг хийчихсэн, дэлхийн киноны нэвтэрхий тольд Монголоос анх удаа бүтээл нь бүртгүүлсэн Равжирын Доржпалам өмнө нь “Морьтой ч болоосой” кино хийчихсэн. Доржпалам гуай чинь гаминг салам хөөсөн, Богд хаант Монгол Улсын баатар Сумъяа бэйсийн хүү шүү дээ. Сумъяа бэйсийг хэлмэгдүүлэн хөнөөсний хойно Равжир хэмээх авга ахаараа овоглосон байдаг. “Гурван До-гийн үе” гэж монгол киноны хөгжлийн оргил үед “Мөнгөн буйл” түмэн олонд хүрсэн юм даа. Монголкино үйлдвэрт арван найман жил ажиллахдаа хэдэн зуун кино мэдээний тайлбар бичин, тавь гаруй баримтат кино бүтээлцэж, “Эхлэл”, “Дэгдээхэй нас”, “Мөнгөн буйл”, “Уяа” уран сайхны киноны зохиол бичжээ. Мөн цэцэрлэг, бүх шатны сургуульд үзэх 280 диафильм бүтээж, “Монголкино” үйлдвэрийн 40 жилийн ойд зориулж “Өндөг” хэмээх Монголын анхны зурган кино гаргажээ. Кино үйлдвэрт ажиллаж байхад тэр байтугай кинонд тоглуулах гэж үзэж байлаа.

-Ямар кинонд тоглов оо?

-“Ичээнд нь” уран сайхны кино хийж байсан үе. Сумхүү найруулагч нэг өдөр өрөөнд орж ирээд “Мөн байна” гээд “Явна аа, хувцаслана аа” гэлээ. Толгой дээр гэзэг залгаад, жирийн харцын бор дээл, хүрэм өмсгөн бичгийн түшмэлийн хувцас бүрдүүлдэг юм байна. Цаанаас Дамбийжаагийн талынхан ирнэ, наанаас Ардын засгийнхан очно, урдаас нангиадууд, хойд талаас улаантан, цагаантан ирэх хэсэгт зочдыг хүлээж авдаг гагцхүү монголоороо бичиж суудаг, ганц үг дуугарахгүй мөртлөө харцаараа ярьдаг хүний дүрийг надад өглөө. Орой нь манай киноны найруулагч “Чи ч мөн золиг юм аа. Нүдээр ярихыг хангалттай сайхан гаргалаа” гэж баяр хүргээд л. Киног Кино үйлдвэрийн уран сайхны зөвлөл, Соёлын яамны уран сайхны зөвлөл баталчихсан. Тэгтэл захиалагч нь Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны ойд зориулсан кино байж таараад үзүүлж. Нөгөөдүүл үзээд “Кино сайхан болжээ. Улс төрийн хувьд л харин та нар сонор сэрэмжгүй байна. Аюулаас хамгаалахын кинонд төр засгийн эсэргүүн хүртэл зөв сайхан талын дүрд тоглоод байж байдаг л тусгүй байна” гэж дээ. Кино батлагдахгүй хоёр гурав хоноход л улирлын төлөвлөгөө тасарна, улирлын төлөвлөгөө тасарвал хамт олны таван зуу гаруй хүний амь, амьдралд барцад гарна. Тэгээд яахав, миний дүрстэй хэсгийг ганцхан хайчлаад хаячихаж байгаа юм. Сумхүүгийн авгай Батгэрэл гэж шударга, ил үгтэй хүүхэн “Муу эсэргүүнээс болоод киногоо тайрахад хүрлээ” гэж байсан. Бүрэн хэмжээний хийгдчихсэн киног тайрна гэдэг нь хүний таван цулыг авч хаяад улаан хоолойг нь жонгойтой нь шууд холбочихож байгаатай ялгаагүй зүйл байхгүй юу. Тэгж тайрсныг соёлтой үзэгчид сайн мэднэ, жирийн үзэгчид бол анзаарахгүй л дээ. Би ч бас хоржооноо тавихгүй хэдэн үг хэлчихнээ.

-Сумхүү гуайн гэргийд үү?

-Сумхүү чинь нөгөө сүрхий зүүнтэн Бадрахын хүү байхгүй юу. “Тэгж ярих юм бол чи эсэргүүний хүүгийн авгай, би ч жинхэнэ эсэргүүн” гээд наргиан даргиан болдог байлаа.

-Тайрсан хальсыг нь хадгалахаар аваагүй юу?

-Ямар юмных нь тийм юм байхав. Тайраад газар дээр нь шууд шатаадаг байхгүй юу. Түүхийн хуудаснаас хэчнээн сайхан хүмүүсийн амьд баримтат зураг алга болсон гэх вэ. Төмөр-Очир, Лоохууз, Цэнд нарын түүхэн хүмүүсийн зургийг түүгээд шатаадаг байлаа. Өнөөдөр түүх үнэнээрээ гарахад тэр дүрс зургууд үгүйлэгдэж л байна. Өвчин бүхэн түүхтэй, түүх бүхэн өвчтэй учраас тэр бүхнийг одоо хэн нэгэнд нөмөргөн зэмлэх аргагүй. Ер нь алдаа завхрал, намчирхлын өвчин, үзэл суртлын хэнээд Монгол минь уусаж автахгүй байх болтугай гэж залбирах учиртай.

-“Мөнгөн буйл” кинонд жүжигчин Дорлигжав гуай мөн ч наалдацтай тоглосон шүү...

-Киноны зохиолыг найруулагч Доржпалам гуайд хүлээлгэж өгөхдөө “Баянхонгороос дөрвөн хүн тоглуулбал би зохиолоо өгнө” гэж аваргад аархсан юм. Тэгсэн мань хүн духаа нэг алгадаж, хонгоо нэг алгадаж нааш цааш явж байснаа “Дөрөв нь ч юу юм, гурван хүн тоглуулъя” гээд саалийн тасгийн ингэний саальчин Должинд Баянхонгорын “Тэмүжин” хүүхдийн театрын дарга Ваахүүгийн Ганчимэг, Гочоод Дорлигжавыгаа, Хилийн цэргийн дуучин Дашзэгвийгээ саалийн фермийнхэнд эсгийнд боолгоод, хамар дээр нь ялаа суухад хамар нь мурчийгаад байдаг дүрд тоглуулсан. Намайг Жинстэд тэмээ хариулж байхад их нөмөр болж байсан ердийн хөсгийн дарга Ваахүүгийн урлагийн сургууль төгсөөд ирсэн охиныг саальчинд тоглуулж байлаа. Хүн хүний ачийг хэзээ ч ерөөсөө мартаж болохгүй. Манай Дорлигжав байгалиас заяасан хольцоо нь үгүй шижир байсан. Дорлигжавт их дээд сургууль төгссөн гэх мэт намтар байхгүй. Монголжуу биш монголоо алдаж яваа хүн дотроос монголоороо байгаа хүнийг манай урлагийнхан олж хараад, жүжгийн хүрээлэн олзолж, кино үйлдвэр жилд гурван кинонд тоглуулдаг байсан. Дорлигжав дүрийг амьдралын итгэл үнэмшлээрээ шууд аваад явчихдаг жүжигчин. Киноны хөгжмийг нь төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гуай бичсэн юм. Мөрдорж гуай түүхэн киноны хөгжим, түүхэн дууг сайхан туурвидаг. “Дайсны цэргүүд сонсоцгоо” киноны дууг бод л доо. Хэчнээн гайхамшигтай билээ. Тийм сайхан түүхэн киноны дууг халгиж цалгиж бичсэн атлаа инээдмийн киноны хөгжимд цуцах шинжтэй байсан. “Мөнгөн буйл” киноны зохиолд маш олон дуу байлаа.

-“Азын тэнгэр байвал даа Гочоо минь ээ хө” гээд Дорлигжав гуай ч үзэгчдийн сэтгэлд хоногштол дуулдаг шүү?

-Дорлигжав тэр дууг чинь
“Азын тэнгэр тэтгэлээ дээ, гоогоо минь ээ хө
Ааваасаа бусдыг оллоо доо, Гочоо минь ээ хө” гээд ардын дууны аян дээр аваад явчихаж байгаа юм. Тэр хэсгийн урьд нь зориод явж байхдаа
“Нарийн ухаан байвал даа, гоогоо минь ээ хө
Нарнаас тамхиа асаана даа, Гочоо минь ээ хө” гэж дуулдаг шүү дээ. Тэр бүхэн Мөрдоржийн хөгжим биш Дорлигжав өөрөө л тэгж дүрээ тодотгон авч явж байгаа нь тэр. Хошин инээдмийн киног уран сайхны зөвлөлөөр баталж өгөхгүй байх, төрийн хошой шагналтны нэр байж байхад батална гэсэн үзэл суртлаас залхчихсан манайхны нэг муу арга байсан шиг байгаа юм. Тэрнээс биш Доржпалам найруулагч инээдмийн киноны бүх дууг бичсэн хөгжмийн зохиолч Гончигийн Бирваа ахыг авна биз дээ. Бирваа ах
“Харласан бүтэлгүй толгой би
Хаагуур явсныг мэдсэнгүй” гэсэн үгийг хүртэл аялгуугаар амилуулж шүншиглэсэн авьяастан шүү дээ. Энэ дууны үгийг сонсоод шүлгийг бичсэн Бунтар гуайг би “Ийм бүдүүлэг үгтэй дуу огт үзсэнгүй ээ. Харласан, бүтэлгүй, хохимой хаагуур доншуучилсныг чёрт не знаю” гэж тоглоом хийнэ. Хэмнэл нь үгтэйгээ яг таардаг дуу шүү дээ. Аугаа хүмүүс бол аугаа л байдаг. Уурлаад, юмаар шидэхийн оронд “Галсан гуай, та уянгын дуу болон улс төрийн дууны үгийг мэдэх юм байна. Киноны дууны үгийн онцлогийг л мэдэхгүй байна даа. Тэр баатрын тухайн үеийн сэтгэгдлийг аялгуутай хэлэхийг киноны дуу гэдэг юм шүү дээ” гэж аман дээр атны тавхай тавьж байлаа. Кино үйлдвэрийн бүх уран бүтээлчид мэргэжилдээ өнөөдрийнхөөр жинхэнэ академичид байжээ.

-Санжийн Пүрэв гуайн зохиол “Загийн алим” кинонд та ёстой яруухан дуу бичсэн дээ?

-Манай Жигжидсүрэн чинь “Анхны алхам”-аасаа хойш киноны инжеан болчихсон үедээ хийсэн кино нь. “Загийн алим” батлагдсан ч дуу нь гологдож. Манай хянагчид үзэл суртал харахаас гадна урлагийн амин сүнсийг мэдэрдэг мундаг байсан байгаа юм шүү. Монгол баатрын хувцсан дээр гамингийн нэг муу хантааз өмссөнтэй ялгаагүй юм болохгүй юу. Найруулагч нь хөгжмийг сонсголоо. Жамсранжавын хөгжим. Их сайхан аялгуу юм. Говьд хоорондоо уулзаж чадахгүй, бие биесээ мөрөөдөж байгаа цэвэр ичимтгий ааш нь эвдрээгүй залуусын сэтгэлийн уянга, улирлын аяс хоёр байх ёстой юм байна гэж бодоод
“Яруухан хаврын гурван сардаа
Яргуйгаа дагаад сүрэг минь жаргалтай
Цэрвүү алсаас чамайгаа санахад
Цээжний гүнд наран ургаастай” гэж эхлүүлэн дөрвөн улирлын аясаар бичсэн. Кино үйлдвэрийн төлөвлөгөө тасрах гэж байхад аминд нь орсон дуу даа.

-Мишигийн Жавган гэж мундаг зохиолчийг хүмүүс нэг их яриад байхгүй юм даа. Тантай хамт ажиллаж байсан гэл үү?

-Дундговийн Дэрэнгийн өөлд хүн байгаа юм. Жавган маань хүн нүдээр хараад доогломоор дэндүү эгэл хүн байсан. Яагаад ч дандаа богино өмд өмсдөг байсан юм шагай нь байнга гялалзаж явдаг, Кино үйлдвэрт даргаас нь бусад албыг хашсан мундаг амьтан. Дарханы бүтээхүйн эрдмийн сургуулийг төгссөн, цахилгаан, тайз засал гээд бүгдийг шийддэг, таван зуун хүний хувь тавиланг шийддэг боловсон хүчин, зургийн дарга ч хийж байсан даа. Жавганы зохиолоор хийсэн кинонуудаас хамгийн алдартай нь “Нийслэл хүү” байна. Гадны киноны хуулга биш цэвэр монгол шог байсан. Хувь хүний хувьд маш их онцлогтой. Хээрийн зурагт явж байхад нь хайрханы дээгүүр гэнэт хар үүл гарч ирээд аянгатай аадар асгалахад нарлаж байсан хүүхнүүд дуу алдан хувцас хунараа дутуу хагас цуглуулан гэртээ ирчихсэн байхад Жавган ганцаараа байдаггүй. Жавган аянганд ниргүүллээ гэхэд тэр их аадар дундуур явчих хүн байдаггүй. Аадар гэнэт шаагисан шигээ гэнэт татрах үед мань хүн хув хуурай ороод ирэх жишээтэй. Яав гэхэд “Яахав жаахан бороо ороод би хариулчихлаа” гэнгүүт нөгөөдүүл нь биширч сүйд болж. Яг нарийн учрыг нь сүүлд асуутал “Бороо асгуут л эд нар гүйгээд явцгаасан. Би үлдээсэн түмпэнг нь авч хувцсаа тайлан дотор нь хийгээд толгой дээрээ тавиад цүнхээл дотор суучихсан. Наранд бүлээссэн ус сайхан байна. Бороо арилуут биеэ арччихаад хуурай хувцсаа өмсөөд ороод ирсэн” гэж байсан сан. Жавган “Шинэ танилууд”, “Мартагдашгүй намар”, “Шинэ хотын гэрэл”, “Тууврын замд” зэрэг олноо нэрд гарсан уран сайхны кинонууд бүтээсэн давтагдашгүй сонин сэтгэлгээтэй, басашгүй сайхан авьяас билигтэй зохиолч байлаа. “Есөн хүсэл” роман тэргүүтэй олон сайхан бүтээлүүд нь байгаа даа. Ер нь манайхан алдарт гарсан хүмүүсийн араас шогшоод, эсвэл тааруухан зохиолчийн үр хүүхэд нь баян бол хөшөө дурсгал гэж мод чулуу энд тэнд овоолоод л, хэн ч уншихгүй юмыг нь ахин дахин хэвлэж гаргаад байх юм. Уг зүй нь монгол утга зохиолын том овоонд ивээс нь болж байсан тулгуур чулуунуудаа, дээш нь шидэхэд доошоо нурахгүй тогтоод байсан жижиг чулуунуудаа аль алийг нь бодож баймаар санагддаг.

-Тоогдохгүй тулгуур чулуунууд олон байна уу?

-Тэр байтугай аугаа их С.Дашдооровын наян насны ой таширлаад байхад хөөрхий муу Дарма Батбаяраас өөр дуугарч байгаа хүнгүй л байна ш дээ. Би нэг дурсамж бичсэн. Манайхан чинь идэж ууж явснаа л бичээд байх юм. Тэр дурсамж биш л дээ хө. Би бол муу нэрт, луу данст Галсанд ямар их авралын бурхан байсан талаар л бичсэн. Хэвлэх газар олдвол хэвлүүлчихнэ дээ. Урамгүй нь билиг авьяастны хөдөлмөрийг үнэлэхгүй биеэ үнэлэгчдийг л өндөрт мандуулаад байх юм. Капитализм чинь хүнийг урамшуулж шагнаж байж хөдөлмөрийг нь шударга үнэлдэг юм шүү дээ. Энэ бурууг залруулах ёстой. Цэдэвдоржийн Базаррагчаа гэж гайхамшигтай хэл найруулгатай зохиолчийг огт ярихгүй юм. Чойжамцын Ойдов гэж төрийн шагналт мундаг зохиолч байлаа. Архичин гээд амьдаар нь булшилчихсан. Дөнгөж дөчин хоёрхон насалсан байдаг. “Ардын элч” киног бичсэн. Энэ кино чинь сонгодог найруулгатай бүтээл шүү. Ойдов гуайн ерэн насны ой удахгүй болно. “Далан худалч” жүжгийг битгий тоглооч, орлогынх нь мөнгийг манай улс гаргая гэж урд хөрш гуйж байсан тийм зохиолч Монголд даанч ховор. Ойдов тэгэхээр олон улсын хэмжээний сонгодог зохиолч байгаа биз дээ. Ийм сайхан хүмүүсээ огоот дурсахгүй байна. Мартах чинь хоёр янз байх шиг байна. Нэгдүгээрт, өөрсдийгөө өргөмжилж бусдыг мартахуйн мананд гээх гэсэн явуургүй арга. Тэр дэмий. Он цаг өнгөрөх тусам жинхэнэ сонгодгууд булавч бултайгаад, даравч дардайгаад гараад ирнэ шүү дээ. Хоёрдугаарт гэвэл хорвоогийн гачлангаар дэндүү эрт буцаад бүтээл туурвил нь ард түмэнд түгэлгүй хайчлагдчихсан авьяастнууд бас байх юм даа. Пүрэвийн Гантөмөр гэж хэд хэдэн кинонд дүрээ мөнхөлсөн царай нь хар ч хүн чанарын их гэрэл гэгээт шударга сайхан найрагч байлаа. Ламжавын Лувсандоржийг бурхан болоход пайлуурын чулууг нь үүрчихсэн, хөлс нь гоожоод ирж байхыг би харж байлаа. Одоо чинь хүн биш байтлаа өөрсдийгөө яруу найрагч гэж цоллосон залуус мэр сэр байна шүү. Некрасов “Яруу найрагч та иргэн байх хэрэгтэй” гэсэн. Би бол “Яруу найрагч хүн байх ёстой” гэж боддог. Хүний ертөнцөд хүн байх шиг гайхамшиг үгүй юм даа.

-Хүн байхын утга учир тэгвэл юунд орших бол?

-Монгол маань хүн төрөлхтнөөс хоншоор дутуугүй, аль ч ард түмнээс аз жаргал яндаагүй байх аз одонд заяасан ард түмэн. Социализм гэдэг суваргаа нураах нь зөв байсан ч буруу нураасны хар гайгаар, Дэн Сяопин аваргын эдийн засгаа эвдэхгүй үзэл суртлаа эвдэх аргыг хэрэглэлгүй бүгдийг нь буулгаснаас болоод гадаадынхны гар хөл болсон нэгдүгээр зэргийн луйварчид төр засагт шургалчихаж. Тэгснээс болоод гурван сая хүнд хүртэх аз жаргал гурван зуухан хүнд оччихоод байна. Үүний буруутан нь манай ард түмэн. Энэ алдаагаа л залруулчихвал ганц Галсанд тустай биш нийт монгол түмэнд ачтай юм. “Манай нам, танай нам” гэж улаантан цагаантан болж талцаад ах нь дүүгээ, айл нь саахалтаа үзэж чадахаа больсноос хамаг гай үүдэлтэй. Жаахан хэрүүлтэй уруултай, харанхуй бүрэнхий үеэр чөтгөр шимбэн бурхны гүнгэрваанд ороод нуугдчихдаг жамаар л энэ луйварчид төр засагт шургалчихсан. Энийг залруулах хүч чадал, эрдэм билиг Монголын ард түмэнд бүрэн бий.

Ярилцсан Л.Батцэнгэл

Эх сурвалж: Өдрийн сонин