Сүүлийн өдрүүдэд олон нийтийн шүүмжлэлд өртөөд байгаа Үндсэн хуулийн Цэцээс гаргасан тодорхой дүгнэлтүүд болон цаг үеийн бусад асуудлаар УИХ- ын гишүүн Д.ДЭМБЭРЭЛТЭЙ ярилцлаа.

-Төрийн албан тушаалтнуудыг ажлаа өгөлгүйгээр сонгуульд өрсөлд гэсэн утгатай дүгнэлтийг Үндсэн хуулийн Цэцээс гаргасан нь багагүй маргаан дагуулаад байна л даа. Цэц ийм дүгнэлт гаргасныг та хэрхэн хүлээн авч байгаа вэ?

-Төрийн албан хаагчдад сонгуульд нэр дэвшихээр бол сонгуулийн жил эхэлмэгц ажил, албан тушаалаа өгнө гэсэн заалт Сонгуулийн хуульд бий. Цэц хүний эрх, эрх чөлөөг нь хасах, ажил, албан тушаалаар ялгаварласан гэдэг утгаар дүгнэлт гаргасан байна лээ. Энэ нь Үндсэн хуулийн зөрчил биш ээ. Учир нь тэд бол төрийн алба хашиж байгаа албан хаагчид. Улс төрийн албанд хэрхэн шилжихийг л тодорхойлсон. Сонгуулийн хуулиар тэд өр- сөлдөх эрхтэйгээ байгаа. Харин төр нэр дэвших бол ажлаа өг гэсэн шаардлага л тавьсан. Энэ нь эрхэлж буй ажлаар нь ялгаварласан гэвэл бүр ч биш. Төрийн албан хаагчид жирийн иргэдтэй ижил төвшинд өр- сөлдөх ёстой. Энэ нь шударга. Төрийн алба хашигчид их, бага эрх мэдэлтэй. Жирийн нэр дэвшигчид бол ийм биш. Угаасаа төрийн албан хаагчид хуулиар олон эрхээ хязгаарлуулдаг. Жишээ нь, шууд бизнес эрхлэхийг хориглодог шүү дээ. Үүнийг тэд миний эрх чөлөөг хааж боолоо гээд явдаггүй. Жирийн иргэдтэй адил төвшинд байж, нэг гараанаас сонгуулийн аж- лаа эхэл гэсэн л шаардлага. Төрийн албаны нөөцийг ашиглаж болохгүй. Үүнд, төрийн бүх өмч, төсөв хөрөнгө, ма- шин, унаа техник хэрэгсэл, албан тушаалын нэр хүнд бүгд багтана. 

-Танай бүлгийн зүгээс болон зарим гишүүн ч гэсэн Цэц АН-ын захиалгаар ийм шийдвэр гаргалаа гээд байгаа шүү дээ. Тэгэхээр МАН-ыг засгаас гаргачихсан, одоо төрийн албан тушаалтнуудын олонх нь АН-ын угшилтай хүмүүс байгаа учраас илүү хүчтэй, эрх мэдэлтэй байгаа дээрээ сонгуульд оролцоод олон суудал авах зорилго тавьж байна гэж яриад байх юм. Өнөөдрийн нөхцөл байдлаас харахаар үнэхээр ч ийм байх магадлалтай харагдаад байна л даа?

-Энэ асуудлыг түрүү тү- рүүчийн сонгуулийн хууль гарах үед тухайлбал, АН- ынхан “Танай намын гишүүд зонхилон төрийн алба хааж байгаа. Гэтэл бид яаж энэ хүмүүстэй чинь дүйж өр- сөлдөөд санал авах болж байна. Тэгэхээр шударга биш байна” гэдэг асуудлыг тавьж байсан. Тэгвэл АН дөрвөн жил эрх барьж, өөрийн намын хүмүүсээ төрийн албанд то- милчихоод Цэцээр ийм дүг- нэлт гаргуулж байгаа нь зөв үү гэсэн асуулт тавьж байгаа нь үнэн. Ер нь захиалгаар ийм дүгнэлт гаргуулж байгаа юм биш үү гэвэл, магадгүй. Ийм өнцгөөс харах үндэс бий. Ажлаасаа чөлөөлөгдөж сонгуульд орох нь зөв, шудар- га шаардлага. АН өмнө нь ярьж байсан шударга зарчим дээрээ байх биз. Чуулганы санал хураалтаар л үүнийг харна даа.

-Гэхдээ өмнөх заалт нь зарим хүний сонгуульд өрсөлдөх эрхийг боогдуулсан байсан гэж Цэц үзсэн шүү дээ?

-Өмнөх сонгуулиудад тө- рийн албан хаагч сонгуульд өрсөлдөх хугацаандаа чөлөө авсан нэртэй явж байгаад уначихвал эргэж ирээд ажлаа хийдэг үе байсан. Төрийн албаны хуулиар эргээд ажилдаа ороход хүрвэл дахин төрийн албанд орох шалгуураар дамжиж ажилд оруулдаг заалттай. Энэ бас ажил, албан тушаал ялгаварлаж Үндсэн хууль зөрчсөн болох уу гэвэл үгүй ээ. Энэ бүхэн чинь сонгуульд өрсөлдөх эрхийг нь хааж боосон асуудал огт биш. Давтаж хэлбэл нөхцөл тавьсан л хэрэг. Харин хуульдаа нарийвчлан тусгах ёстой асуудал бий. Цэц уг нь “Бидэнд иргэний ийм маргаан, гомдол ирсэн өмнөх хуулийн заалтаар бусад албан хаагч гэж оруулсан нь буруу. Үүнийг засъя гэж санал тавьсан бол илүү ажил хэрэгч байх байв. Цэцийн хөндсөн заалтын цаана анхаарах зүйл бас бий. Орон нутагт төрийн албан хаагчдыг сонгуульд өрсөлдөхөд хяз- гаарлалт хийсэн нь орон нутгийн иргэдийн хурлын бүрэлдэхүүний чадавх доройтсон гэдэг. Энэ бол харин үнэн, бодитой. Энэ үүднээс харин төрийн захиргааны болон үйлчилгээний албан хаагчдын нэр дэвших боломжийг арай хөнгөвчлөх шаардлага гарч байна. Гэхдээ төрийн захиргаа, тусгайболонүйлчилгээний шийдвэр гаргадаг эрх мэдэл- тэн буюу даргын тухайд бол сонгуулийн одоогийн хуулийн заалт хэвээр үлдэх нь зүйтэй байх аа.

-Та бүхний хэлээд байгаачлан Цэц АН- ын захиалгаар ийм дүгнэлт гаргасан юм бол С.Баярцогт гишүүнтэй холбоотой асуудлаар гаргасан дүгнэлтийг ч бас захиалгатай гэж харж болох нь ээ?

-Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах санал УИХ-ын гишүүн тавих нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэнэ. Харин ч одоогийн Үндсэн хуульд нийцэжбайгаа шүүдээ. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн ажлын хэсэг дээр Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах саналыг УИХ-ын нэг гишүүн гаргах биш Ерөнхий сайдын саналаар шийдвэрлэхээр ярилцсан явдал бий. Гэхдээ учиртай. Ерөнхий сайдад их халгаатай зүйл. Сайдын дутагдал ерөнхий сайдад нь тохогдон хариуцлага үүрэх замаар Засгийн газар бүхэлдээ унаад байх, засаг бүр ч тогтворгүй болох тал байж болох.

-УИХ-ын нэг гишүүн Засгийн газрын гишүүдийг огцруулах санаачилга гаргаж болохгүй гэсэн утгатай шийдвэр гаргасан нь С.Баярцогтын асуудалтай холбоотой эсэх дээр та юу хэлэх вэ?

-Энэ асуудлыг чуулган дээр маш ноцтойгоор ярь- сан. Уг нь би Цэц, түүний гишүүдийнталаарнэгихяриад байдаггүй л хүн дээ. Гэхдээ зэвүүцэл, дургүйцэл хүрэхээр асуудал гарч ирсэн. Үндсэн хууль зөрчсөн гээд байгаа дүгнэлт нь С.Баярцогттой холбогдоод ирэхээр Цэц үнэхээр жижгэрч, гаргасан шийдвэрийн нэр хүнд нь унаж байгаа нь харагдсан. Ер нь 330 сая төгрөгөөр Засгийн га- зар авлига өгөх, амлах байд- лаар шийдвэр гаргуулсан юм биш биз гэж хардахаар. Цэц, Засгийн газрын хооронд авлига авч, өгсөн хэрэг гарчээ гэж ойлгогдохоор байна. Ийм байдлыг УИХ-ын ажлын хэсэг Ц.Нямдорж, Г.Уянга гишүү- дийн шалгалтаас харж боло- хоор байгаа. Ийм байдалд орооцолдсонд нь Цэцэд их харамсч байна. Мөнгийг нь Засгийн газар Цэцэд шил- жүүлээгүй гэнэ. Энэ тайлбар биш л дээ. Цэц шийдвэрээ гаргавалөгөхбайсанюмболов уу. Авлига амлах явдал өөрөө ноцтой зүйл шүү дээ. Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах нь хариуцлага нэхэх асуудал болохоос хэн нэг хүний хувийн өс хонзон буюу санаа зоргын хэрэг огт биш. Засгийн газар, түүний гишүүд хариуцлагагүй ажиллаж байгаа нь үнэн. Хэн томилсон нь хариуцлага тооцох нь хаана ч байдаг зарчим. Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд Засгийн газрын тэргүүнийг 14 удаа сольсон. Засгийн газрын тэргүүнийг со- лихдоо УИХ ямар нэгэн муу, “хорон санаа” өвөрлөөд юмуу, албан тушаалыг нь гишүүд булааж авах гээд огцруулаад байгаа мэтээр олон нийтий итгүүлэхийг оролдож байна. Тийм биш шүү дээ. Намууд өөрсдөөхүнээболохгүйбайна, манай намын дарга Засгийн тэргүүн болох ёстой гэхмэтээр сольж байх жишээтэй. Үндсэн хуулийн буруугаас Засгийн газар тогтворгүй болоод бай- гаа юм биш ээ. Ерөөсөө Зас- гийн газрын гишүүний хариуцлагаас болдог.

-Та цэц манаачийнхаа үүргийг хэр биелүүлж байна гэж бодож байна вэ?

-Сүүлийн үед Цэцийн шийдвэр байгаа онохгүй нь олон боллоо. Цэцийн цэц алдагджээ. Зарим талаараа улс оронд хариуцлагыг сул- руулах, албан тушаалтны хариуцлагагүйг хаацайлах шинжтэй. Эдийн засгийн тал дээр ч гэсэн зарим оновчгүй шийдвэр Цэцээс гарч л байсан. Хүүхдийн мөнгийг анх амьдралын төвшин доогуур өрхийн хүүхдүүдэд өгч эхэл- сэн. Гэтэл “Хүүхдүүдийг ялга- варлаж, эрх нь зөрчигдөв” гэсэн утгатай дүгнэлтийг Цэц гаргасан. Үүний балгаар жилд 100 тэрбум төгрөгийг төсөвт илүү тусгадаг болсон. Үндсэндээ зохисгүй халамж, илүү зардал. Бас нэг жишээ, хүн амьдрах орон зайгаа өөрөө сонгох эрхтэй гэдгийг туйлшруулан нийслэлийн зү- гээс Улаанбаатарт шилжих ир- гэнд эдийн засгийн механизм хэрэглэснийг бас л үгүйсгэсэн. Өнөөдөр Улаанбаатар хот сая гаруй хүнтэй болчихлоо. Уг нь аливаа нийслэл өндөр өртөгтэй, хотод суух татварыг нь авдаг, шилжиж байгаа хүмүүсээс хураамжаа авах эдийн засгийн механизм хэ- рэглэх хэрэгтэй байсан. Энэ бол хүний эрхийг зөрчсөн биш, эрхийг зөв хамгаалах асуудалтай холбоотой л зохицуулалт байсан. Улмаар нийслэлд хэт төвлөрөл бий болсноос хотын уугуул иргэдийн эрх зөрчигдөж, ноцтой сөрөг үр дагавартай болов. Нийслэлчүүдийн хувьд агаар, хөрсний бохирдолгүй эрүүл орчинд амьдрах, үр хүүхдүүдээ сургах эрхэд эр- гээд ноцтой хүндрэл учран, нийгмийн томоохон сөрөг үр дагавар гарах боллоо. Цэц уг нь маш хариуцлагатай ажиллах субъект шүү. Цэ- цийг зөвхөн манаачийн тө- дийд ойлгох ёсгүй. Манажсахихаас илүү том зорилтыг шийдвэрлэдэг

-Цэцийн дээр хөх тэнгэр л байдаг гэдэг?

-Цэц өөрийгөө хязгааргүй эрх мэдэлтэй мэтээр төсөөлж байсны илрэл нэг бус удаа цухалзаж байсан. Санаж байна уу, Цэцийн гишүүдийн толгой дээр зөвхөн хөх тэнгэр бий гэсэн яриа хэдэн жилийн өмнөгарсныг заримхүнтэдний толгой дээр хууль бий гэсэн. Тэр үед би “Цэцийн гишүүдийн толгой дээр малгай л бий” гэж хариулсан. Үнэндээ малгай нь учиртай л даа. Тэдний сүр хүч, төрийн албаны онцгой, тусгай бие даасан албан хаагчийн шинжийн илэрхийлэл. Тэд даруу байх учиртай. Сүүлийн үед яаж ч шийдвэр гаргаж болдог юм шиг аашлах болж. Өөрийнхөө дээр хөх тэнгэр гээд, бидний шийдвэр эцсийн гээд дураараа авирлана. Энэ буруу. Одоо Цэцэд үг хэлэх хүн байхгүй болсон. Тийм болт- лоо өөрийгөө өөд нь татаж өргөмжилжээ. Энэ бол төрийн нэг нэгж албат шүү дээ. 

-Цэц яагаад ингэж олон нийтэд хохиролтой, гэсэн атлаа улс төрийн нэг намын захиалгаар ч юмуу шийдвэр гаргадаг болчихов. Хэн үүнийг нь хэлэх ёстой юм бэ. Ер нь сүүлийн жилүүдэд л Цэц ингэж нэг талыг барьсан шийдвэр гаргадаг болчихсон юм уу?

-Эхний жилүүдэд Цэц цэц шиг байсан. Харин сүүлийн үед араншин нь өөрчлөгдөх болсон байна. Энэ нь нийгмийн өнөөгийн өнгө төрх, нөхцөл байдалтай холбоотой байх аа. Мөнгөний эрхшээл, түүний дарангуйлал. Авлига, хээл хахууль. Эрх мэдэлтнүүдэд дулдуйдах ёс зүйгүй авирлал хүрээгээ тэлж байгаатай холбоотой. Дээр нь эрх мэдэлтний улс төрийн дарангуйлал. Нийгэм ийм “өвчинд” урьд хожид бай- гаагүйгээр баригдах боллоо. Цэц үүнд нэрвэгдэхгүй үлдэнэ гэдэг баталгаа байхгүй. Цэ- цийн гишүүдийн хараат бус байдалд улс төрийн эрх мэ- дэлтнүүдээс дарамт очдог нь нууц биш. Гэхдээ л Цэц шударга үнэний талд бат зогсох боломжтой ч тиймбайж чадахгүй нь бололтой. Харин хэн ч Цэцийг захирдаггүй гэвэл худлаа. Цэцийн гишүүдийг анх илгээсэн байгууллагын саналаар эгүүлэн татах хуу- лийн заалт бий. Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах саналыг УИХ-ын гишүүн тавих нь Үндсэн хууль зөрчинө гэсэн Цэцийн дүгнэлтийн цаана Цэцийн гишүүнийг ч мөн “сугалах” эрхгүй гэсэн далд санаа агуулагдаж байна. Цэцийн гишүүд сонирхлын зөрчилд холбогдох асуудлыг бид шийдвэрлэж байна гэдгээ ухамсарласан бол дээрх шийдвэр гарахгүй ч байж болох байсан. Цаашлаад УИХ-аас томилдог албан тушаалтан болох АТГ, Сан- хүүгийн зохицуулах хороо, Монголбанк, Хүний эр- хийн, АТГ-ын удирдлагын хариуцлага яригдах л болно. УИХ-д хуулиар олгосон эрх хэмжээний хүрээнд Засгийн газрын гишүүд буюу УИХ- аас томилогдож байгаа бүх удирдлага ажлаа УИХ- ын өмнө хариуцах ёстой. Ажил нь муу байвал албан тушаалтанд хариуцлага ярих нь зүй ёсных. Цэц бол харьцангуй биеэ даасан өн- дөр статустай, хуулиар эрх авсан ч гэлээ Монголын дэг жаяг, сахилга, ёс зүйд за- хирагдах болно. Шударга ёсондоо захирагдана. Цэцийн гишүүнийг УИХ-аас л томилж байгаа. Томилсон газар нь хариуцлага нэхэхгүй юм бол өөр хаана ярих юм бэ. Хаана, ямар албан тушаалтныг то- милсон байна, тэр газар нь тухайн хүнтэйгээ хариуцлага ярих эрхтэй байдаг нь нийтлэг зарчим. 

-Улс орны эдийн засаг хүнд байна гэж байгаа ч намрын чуулган эхэлсэн даруйдаа төсөв биш нэг сайдыг огцруулах, түүнтэй холбоотойгоор Цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцсээр нэг долоо хоногийг барчих юм?

-Уг нь УИХ-ын дарга захи- рамж гаргахдаа эхний ээлжид Өршөөлийн хууль ярина гэсэн. Асуудал шийдвэрлэгдэхгүй түвэгтэй байдалд байна. Сай- дын асуудал ярина гэсэн нь бас л түвэгтэй болоод явчихлаа. Одоо төсөв ярина. Засгийн газраас төсвийн ерөн- хийлөн захирагчдын зарлагын дансыг хаах л юм яриад байна. Зарлагын санхүүжилт түвэгтэй болсон бололтой. Гадаад ертөнц энэ улсын халаас нь хоосорчихоод байгаа юм байна гэж ойлгохоор. Засгийн газар бүх ажлаа хумих л юм ярих болов. Үнэнхүү доожоогүй байдалд ороод байна.

-Улс төрийн өндөр албан тушаалтнуудын цалинг 30 хувиар бууруулна, дэд сайдгүй ажиллана зэрэг санаачилга гаргаад байгааг та хэр зөв шийдэл гэж харж байна вэ?

-Монгол оронд эдийн зас- гийн хямрал боллоо гэж яриад байгаа. Үнэн хэрэгтээ манайд эдийн засгийн айхавтар хямрал болчихоогүй байна. Гэхдээ ингэж доош гулсаад, муу амлаад байвал хямрал руу орж болзошгүй. Төсвийн орлогогүйгээс цалинг энэ Засгийн газар тавьж чадах- гүйд хүрээд албан хаагчдын цалинг хасахад хүрлээ гэж ойлгож байна. 2009 онд Зас- гийн газар эдийн засаг, сан- хүүгийн хямралыг давахын тулд төрийн албан хаагчдын цалинг 30 хувиар хасъя гэсэн санал оруулж байсан. Хариуд нь 2009 онд төрийн албан хаагчийн цалинг бууруулах биш, харин хямралыг төрийн алба, албан хаагчид хамтын хүчээр ажиллаж давъя гээд Засгийн газрын зардлыг 30 хувиар хассан. Цалинг танана гэдэг хүний хөдөлмөрийг, урам зоригийг мохоодог. Аргаа бараад өөрсдийнхөө цалинг хасъя гэж байх шив. Ар- чаагүйгээ л харуулж байна. 

-Тэгвэл энэ таналтыг нэг талаас өөрсдийнхөө гаргасан бодлогын алдааг хүлээн зөвшөөрч байна гэж ойлгож болох нь ээ?

-Нэг талаас тийм. Нөгөө талаас бид энэ алдаагаа засч чадахгүй юм байна гэдгээ давхар харуулж байна. Энэ удаад зөвхөн улс төрийн албан тушаалтнуудын цалинг 30 хувиар хасах төдийгүй, төрийн жинхэнэ албаны цалингийн санг 10 хувиар буу- руулж байгаа гэж ойлгож байгаа. Улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд бид муу ажиллаад цалингаа хасуулж хариуцлагаа хүлээлээ гэж нийгэмд ойлгуулах нь л дээ. Ийм л учир нь олдохгүй зүй- лийг яриад байгаа улс даа. 

-Тэгэхээр хариуцлага алдсан хүний цалинг хасдаг байдалтай холбож үзвэл таны хувьд цалингаа хасуулах гэж байгааг таатай хүлээж авахгүй байна уу?

-Дуртай дургүйдээ гол нь биш. Бидний цалинг үүнээс илүү хассан ч болох. Зүгээр л зохисгүй арга, арчаагүй бодлого. Бүр хүндэрвэл цалингаа хэдэн сараар авахгүй байх хөдөлгөөн өрнүүлэх санаа чилга гаргах нь хавьгүй дээр. 

-1999-2000 онд цалин, тэтгэврээ тавьж чадахгүй хэмжээнд хүрч байсан. Гэтэл одоо бас тийм нөхцөл үүсэх нь гэж яриад байгаа шүү дээ?

Цалин, тэтгэврээ тавьж чадахгүйбайсанүебий. Гэхдээ тэр үеийг бид ардаа орхисон гэж боддог. Үйлдвэрчний эвлэ- лийн байгууллага цалин, тэт- гэвэр нэмэхгүй гээд Засгийн газартайгаа гар барьж байгаа юм даа. Үйлдвэрчний байгууллага яагаад байр суурин дээ- рээ зогсохгүй байна вэ. Энэ оны төсөвт цалин, тэтгэврийн нэмэгдэлд 90 тэрбумыг тусгасныг ашиглаж чадсангүй. Ер нь улс орон эдийн засгийн хям- ралтай гэж юу яриад байгаа юм. Муу ажиллаж байгаагаа нийтэд нялзааж байна. 50 сая малтай, ирэх онд жаахан хүндэрнэ үү гэхээс бидэнд тариа будаа бий, энэ хоёр том салбар хэвийн. Барилга, уул уурхай нь ч хэвийн. Нүүрс, зэ- сийн үнэ унаснаас өөр яасан юм. Энэ бүхнийг харахаар ерөөсөө муу ажилладаг хүн өөртөө ч, бусдад ч цалин орлого байдаггүй, тэр хэмжээгээрээ ажил нь ч унаж байдгийн жишээ манай улсын хэмжээнд харагдаж байна. 

-Бодит байдал дээр тэгтлээ дордчихоогүй байна гэж үү?

-Үнэн хэрэгтээ тэгтлээ бо- лохгүй байгаа юм биш. Харин эрх баригчид эдийн засгийн хямрал гэдэг ойлголтыг зо- хиомлоор гаргаж ирээд одоо түүндээ дутагдал, хариуцлагаа чихэж мултрах оролдлого хийж эхэллээ. Эдийн засаг юу болоод байгаа юм гэвэл буруу бодлого, арга ажиллагаа. Наад захын жишээ татахад л гурван тэрбум ам.долларын валютын нөөцөө гөвсөн. Үнэ тогтворжуулж гурван их ная- даар тоологдох хөрөнгийг ч зарсан. Баян айлын хүүхэд мөрийтэй тоглоод айл хэсч, архи уугаад аавын хөрөнгийг бардаг шиг л юм болж байна шүү дээ. Өмч хувьчлалаар энэ онд 153 тэрбумыг олно гэсэн нь яасан бэ, Засгийн газар ажлаа хийхгүй болохоор энэ мөнгө байхгүй л байгаа биз дээ. Энэ бол ерөөсөө л ажлаа хийж чадахгүй байгаагийн илрэл. Арчаагүй ажиллагааны зуд Монгол Улсыг нөмрөх болов.

М.Өнөржаргал