Олон улсын хамтын ажиллагааны хамгийн чухал зүйл нь олон улсын эрхзүйн хэм хэмжээнд дэлхийн улс орнуудын тогтвортой байдлыг хангах, олон улсын харилцаа, геополитикийн орчинд урьдчилан таамаглаж болохуйц нөхцөл байдлыг хадгалах явдал тулгамдсан асуудал болсоор байна.

 

Хүчний тэнцвэрийг барихаас гадна ашиг сонирхлын тэнцвэрийг барих гэдэг маш чухал болов. Украины хямралын үндсэн шалтгаан нь Орос, ЕХ-ны хооронд стратегийн тэнцвэр, ашиг сонирхолын тэнцвэрийг барьж чадаагүйд оршино. Тийнхүү бие биенийхээ эрх ашигт хэрхэн нөлөөлөхгүй байх тухай асуудал чухал болов.

 

Улс орнууд дэлхийн дулаарал, цаг уурын өөрчлөлтөд дасан зохицохоос гадна, даяаршиж буй дижитал ертөнц хийгээд олон улсын харилцааны олон туйлт дэлхийн шинэ дэг журамд хэрхэн дасан зохицох тухай асуудал нэгэн адил шинээр дэвшигдэн тавигдаж байна.

 

Олон туйлт дэлхийн шинэ бодлогын үзэл санаа анхлан 1997 оны дөрөвдүгээр 23-нд Москвад гарын үсэг зурсан “Олон туйлт ертөнц, олон улсын шинэ дэг журмыг цогцлоон байгуулах тухай Орос-Хятадын Хамтарсан Тунхаглалд” тусгалаа олсон юм. Энэхүү үзэл санаа ШХАБ, БРИКС-ийн орнуудын дээд уулзалтын баримт бичгүүдэд тусгалаа олсоор ирэв.

 

ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд С.Лавров тэмдэглэхдээ: “Дэлхий ертөнц өнөөдөр түүхэн шинэ эрин үед шилжин орох үе шатандаа ирээд байна. Энэ бол бидний хийж буй ул суурьтай дүгнэлт юм. Өнөөдөр олон улсын харилцааны олон төвт бүтэц бий болж байна. Сүүлийн жилүүдэд өрнөж буй үйл явдлууд нь нэг туйлт ертөнц бий болгох оролдлого хийгээд дэлхий дахинд ганцаар давамгайлах хүсэл эрмэлзэл нь төөрөгдөлд хүргэдэг болохыг харуулж байна. 

 

Өнөөгийн нөхцөл байдалд дэлхийн аль ч улс орон, хамгийн хүчирхэг нь байлаа ч тэр, хэсэг бүлэг орнууд байгаад ч тэр орчин цагийн тулгамдсан асуудлуудыг дангаараа үр дүнтэйгээр шийдвэрлэх гэж оролдоод ч нэмэргүй нь илт болжээ. Ийм нөхцөл байдал үүссэн үед бүгдэд тулгарч буй асар том сорилт хийгээд аюул заналд оновчтой хариу барих үүднээс дэлхийн тавцан дахь үндсэн гол тоглогчдын жинхэнэ бодитой түншлэлд тулгуурлан үндэсний эрх ашиг болон хамтын дипломат үйл ажиллагааны хоорондох ухаалаг тэнцвэрийг эрж хайх нь чухал боллоо” гэжээ.

 

Бид олон улсын харилцааны олон туйлт дэлхийн шинэ дэг журамд дасан зохицож, урагш алхахаас бус түүнээс зугтааж байнга төвийг сахин сууж хойш алхаж үл болмой.

 

Тиймээс Монгол Улс байнга төвийг сахиж үл болох зарим учир шалтгааны талаар бодлоо хэлье.

 

• Байнга төвийг сахих гадаад бодлого нь зөвхөн дайн, энхийн асуудал, их гүрнүүдийн аюулгүй байдлын бодлого, дарамт шахалт, нөлөөллийн бодлоготой холбогдолтойгоор шууд үүдэн гарч иржээ.

 

• Монгол Улс байнга төвийг сахих тухай хууль санаачлан боловсруулж, энэ талаар Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал, Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд өөрчлөлт оруулж, түүнийгээ хөрш хоёр гүрэн болон олон улсад ухуулан ойлгуулах гэж байгаа нь бодлогын хийгээд зарчмын том өөрчлөлт гэж ойлгож байна. Гадаад бодлогыг хуулиар зохицуулдаггүй. Учир нь тухайн улсын хууль тухайн улсын нугаг дэвсгэр дээр л хүчин төгөлдөр үйлчилдэг. Тэгвэл гадаад бодлого нь олон улсын харилцаа, их гүрнүүдийн бодлого, байр суурь, хүчний хуваарилалт, геополитикийн орчны өөрчлөлтөөс шууд хамаардаг. Монгол Улс “байнга төвийг сахих” тухай ойлголтыг өөрсдийн хуулиар тайлбарлаад олон улсын эрхзүйд нэгэнт тогтсон заншлын хэм хэмжээг өөрчилж үл чадна. Хамгийн гол нь байнга төвийг сахих статус нь олон улсын харилцаа, дэлхийн хөгжлийн чиг хандлага биш болсоор удаж байгаад оршино.

 

• Гадаад бодлогыг хэлбэржүүлэх тухай олон улсын харилцааны онолын ойлголт гэж байдаггүй. Монгол Улсын гадаад бодлогын зорилго, зорилт, зарчим, тэргүүлэх чиглэл хийгээд “гуравдагч хөрш”-ийн бодлого, бусад чиглэл, нэгдмэл байдлыг хадгалж, залгамж чанарыг хангах зэрэг өргөн хүрээтэй асуудлууд үзэл баримтлалд зангигдаж тусгагдсан.

 

Одоогийн Монгол Улсын гадаад бодлого “хэлбэржээгүй” биш, харин ч маш сайн “хэлбэржсэн” гадаад бодлого мөн. Тэр нь үндэсний язгуур эрх ашгийг дээдэлсэн, нээлттэй, энхийг эрхэмлэсэн, олон тулгуурт, эвсэлд үл нэгдсэн, бие даасан гадаад бодлого болно.

 

• Монгол Улсын байнга төвийг сахих хуулийн төслийн 4 дүгээр зүйлийн 4.1 -д “Байнга төвийг сахих” гэж аливаа дайн, зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцохгүй, энхийн цагт цэргийн эвсэл, холбоонд нэгдэхгүй байхыг хэлнэ” гэжээ. “Байнга төвийг сахих” гэдгийг бид хэрхэн ойлгож, түүнийг хуульчлан тодорхоилж, тайлбарлахаас илүүтэй олон улсын эрхзүй, олон улсын харилцааны онолд юу гэж авч үздэг, гадаадын улс төрчид, судлаачид, олон улс энэ талаар юу гэж ойлгодог вэ гэдэг хамгийн чухал. Олон улсын эрхзүйгээр зохицуулагдаагүй ч олон улсын эрхзүйн заншлын хэм хэмжээгээр зохицуулагдах зүйл гэж буй. 

 

Олон улсын эрхзүйчид, судлаачид энэ ойлголтыг сонгодог утгаар нь тайлбарлаж, Швейцарь улсыг жишээ болгох нь буй. Өргөн утгаар нь авч үзвэл олон улсын харилцааны практикт “Байнга төвийг сахих” гэдэг нь аливаа дайн, зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцохгүй, энхийн цагт цэргийн эвсэл, холбоонд нэгдэхгүй байх төдийгүй, “байнга” гэдгийн хамгийн гол агуулга нь цэрэг-улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах салбарт хоёр болон олон талт хамтын ажиллагаанд оролцохгүй, олон улсын харилцаанд өрнөж буй аливаа асуудал, үйл явдлын талаар ямар нэгэн байр суурь илэрхийлэхгүй байх явдал юм. Монгол Улс аюулгүй байдал, батлан хамгаалах салбарт хоёр болон олон талт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, зэвсэг, техник хэрэгсэл буцалтгүй тусламжаар авах, олон улсын хамтарсан цэргийн хээрийн сургууль хийх, бүс нутгийн болон олон улсын тулгамдсан асуудлыг хөндсөн хоёр улсын хамтарсан мэдэгдэл гаргах, цөмийн болон баллистик пуужингийн туршилтын талаар байр сууриа илэрхийлсэн мэдэгдэл гаргах, зэвсэгт хүчин нь НҮБ-ын мандатайгаар дайнд оролцох, стратегийн 

 

• Түншлэлийн асуудлыг огт үл хөндөхөөр бол энэ нь сонгогдог утгаараа “байнга төвийг сахих статус” байж чадахгүй юм.

 

• Байнга төвийг сахих нь ганцаараа оршин тогтнохгүй. Эсрэг тэсрэг байр суурьтай хоёр ба түүнээс дээш сөргөлдөгч гүрнүүд, дайтагч талууд байж, тэдний хооронд дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн гарах аюул, магадлал байнга байсан тул гуравдагч улс дайны үед ч, тайван үед ч байнга төвийг сахих шаардлага гарч иржээ. Тиймээс аливаа дайн биш, харин өөрийн оршин буй геополитик, газарзүйн хамгийн ойр орчинд болзошгүй дайнд байнга төвийг сахиж ирсэн байна. Ази болон Америк тивд гарч болох дайнд ер нь бол хамааралгүй байв. 

 

Жишээ нь: Палестин, Израиль, Сирийн иргэний дайн, Украины Донбасс, Армен, Азербайжаны Уулын Карбах дахь зэвсэгт мөргөлдөөнд бид төвийг сахих шаардлага байхгүй. Швейцарийн түүх чухамхүү тийм байсан агаад Швейцарийн өвөрмөц байдал давтагдашгүй бөгөөд “Швейцарь лугаа төвийг сахиж хөгжсөн” улс байхгүй юм. ЕХ-ны зарим орнуудын төвийг сахих статустай болоход ЗХУ-ын нөлөө гол үүрэг гүйцэтгэсэн байна.

 

• Дэлхийн хамтын нийгэмлэг НҮБ оршин тогтнож буй өнөө үед дайн, тэгэх тусмаа цөмийн дайн, дэлхийн дайн гарах магадлал харьцангуй бага байгаа юм. Хүйтэн дайны үед ч тийм байсан, харин бүс нутгийн хэмээний дайн, зэвсэгт мөргөлдеөн гарвал хэнээс, хаанаас гэдэг нь эдүгээ маш тодорхой болсон.

 

Хариуцлагагүй төр засаг, тоталитар болон авторитар дэглэмтэй улс, олон улсын террористууд л дайн, зэвсэгт мөргөлдөөнийг өдөөнө. Орчин үеийн олон улсын эрхзүй түрэмгий дайныг хориглосон учир өөрийгөө хамгаалахаас бусад зорилгоор дайн өдөөх нь олон улсын эрхзүйг зөрчсөн гэмт үйлдэл гэж үздэг. 

 

Тиймээс орчин үед аливаа дайн, зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцох, оролцохгүйн тухай, төвийг сахих, эс сахих тухай асуудал ерөнхийдөө утга чанараа алдсан байна.Цөмийн дайнд төвийг сахина гэж бүр ч байхгүй.Энэ бол нийт хүн төрөлхтний эсрэг, хүний эрх, үндсэн эрх чөлөө, ардчилалын эсрэг хийж буй гэмт үйлдэл мөн.

 

Дайн түрэмгийллийн нөхцөлд Монгол Улс байнга төвийг сахиж сууж, хувиа хичээх нь нийт хүн төрөлхтний хамтын үнэт зүйлсээс татгалзсан хэрэг, хамгийн наад зах нь ёс зүйгүй үйлдэл юм. Бид хамтын үнэт зүйлс, энхтайван, шударга ёсыг эрхэмлэгч дэвшилт хүчинтэй эв санааны нэгдэлтэй байх ёстой болов уу. Терроризмын бүх хэлбэрийн эсрэг дайнд бид нэгдсэн билээ.

 

• Солонгосын хойгийн аюулгүй байдал Монгол Улсад шууд болон шууд бусаар нөлөөлөхөөр байна. Солонгосын хойгийн хурцадмал байдал ноцтой даамжирч дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн гарсан тохиолдолд Өмнөд Солонгост ажиллаж, сурч, амьдарч буй 30 гаруй мянган монгол иргэдийн аюулгүй байдлын асуудал шууд хөндөгдөнө. Зөвхөн тэдгээр иргэд жилд дунджаар 90-100 сая ам. долларыг (2014 оны байдлаар дэлхийн хэмжээнд 583 тэрбум ам. доллар гуйвуулсан байна) эх орон руугаа гуйвуулдаг гэж тооцож үзэхэд ямар олон айл, гэр бүлийн амьдрал, бизнес, Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд чухал нөлөө үзүүлж буй нь тодорхой. Дээрх тохиолдолд Монгол Улс төвийг сахиад сууж байж таарах уу.

 

• Байнга төвийг сахихаа хуульчлан зарласан улсын сүүлчийн, гэхдээ муу жишээ нь Туркменистан юм. Туркменистаны байнга төвийг сахих статус нь тус орныг олон улсын хамтын ажиллагаа, үйл явдлаас хөндийрүүлж, зожигорход хүргэж, улмаар НҮБ-ын хүрээнд хамгийн идэвхгүй улс болгож, энэ нь тус улсыг улам хаалттай, мөн авторитар дэглэмийг бэхжүүлэхэд улам дэм болсон. Мөн тус орны батлан хамгаалах чадавхи нь ч эрс суларсан байна. Тиймээс ч ардчилсан Монгол Улсын хувьд туршлага судлах улс биш юм. Энэ бол өргөн утгаараа олон улсын нэр хүндийн асуудалтай ч холбогдоно.

 

• Эдийн засгийн талаар байнга төвийг сахих нь даяаршлын үед бүрч байж таарахгүй, боломж ч байхгүй юм. Байнга төвийг сахисанаар эдийн  засаг үсрэнгүй хөгжиж, хөрөнгө оруулалт цутган орж ирэхгүй. Харин нээлттэй эдийн засаг, үр ашигтай эдийн засгийн гадаад хамтын ажиллагаа, технологийн дэвшил, тогтвортой, эрхзүйт, ардчилсан засаглал, ойлгомжтой, тогтвортой эрхзүйн орчин, шинжлэх ухаанд суурилсан эдийн засгийн бодлого Монгол Улсыг хөгжүүлнэ. Эдийн засгийн шинжлэх ухаанд үр ашиг бүхий хөгжлийн загвар, эдийн засгийн өсөлтийн үр дүнг хэзээч төвийг сахих статустай холбон тайлбарлаж байгаагүй юм.

 

• Байнга төвийг сахисанаар Монгол Улс энхийн зууч хийх, олон улсын банк, санхүүгийн төв, Женев лугаа олон улсын байгууллагууд төвлөрөх цэг болно гэдэг нь ч үндэслэлгүй юм. Эдүгээ нэг улс дангаараа энхийн зуучлал хийх боломж амжилт багатай болсон. Харин Р5+1, зургаан талт хэлэлцээ, НҮБ, ЕАБХАБ-ын зуучлал илүү нэр хүндтэй байна. Кени улс бол төвийг сахисан статусгүй, хөгжиж буй орны жишээ бөгөөд энд НҮБ-ын системийн болон төрөлжсөн статустай олон улсын 30 гаруй байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тайландын вант улс мөн нэгэн адил болно.

 

• Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө харилцах асуудал гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл гэдгийг онцолж, стратегийн түншлэлийн харилцааны эрхзүйн үндсийг баттай тавьж, улс төрийн хувьд бүхэлдээ тэнцвэртэй харилцаж байна. Монгол Улс гурван хөршийн саммитыг санаачлан хэрэгжүүлж, энэ нь цаашдаа байнгын механизм болон төлөвших төлөвтэй. Өөрөөр хэлбэл гурван улсын харилцаа шинэ агуулга, хэлбэрээр баяжин урагшилж байгаа билээ. Нөгөө талд Орос-Хятадын харилцаа стратегийн иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүрсэн нь манай гадаад хамгийн ойр орчин сайн байна гэсэн үг. БНХАУ Хятад-Оросын харилцаа хэзээ ч холбоотны харилцаанд эргэж очихгүй гэж мэдэгдсэн билээ. Иймд өнөө болон ойрх ирээдүйн Монгол Улсын геополитикийн хамгийн ойр орчинд дайн гарах магадлал тун бага байгаа юм. Ер нь бол байнга төвийг сахих статусыг хуульчлан зарлана гэдэг нь хөрш гүрнүүддээ итгэхгүй байна гэсэн үг. Энэ нь алсдаа сөрөг үр дагавартай байж болохыг үгүйсэхгүй.

 

• Байнга төвийг сахисан орон өөрийгөө хамгаалах, батлан хамгаалах хүчинтэй байх онцгой эрхтэй гэсэн үндэслэл багатай тайлбар хийдэг. Төвийг сахих, эс сахихаас үл хамаараад аль ч улс өөрийгөө хамгаалах, батлан хамгаалах хүчинтэй байх онцгой эрхтэй.

 

• “Төвийг сахих статусыг хэрэгжүүлэгч улс оронд нь тухайн бодлогоо засварлах, шинэчлэх, зогсоох онцгой бүрэн эрх хадгалагддаг” гэдэг нь Монгол Улсын дотоод, гадаад бодлого, эрхзүйн орчин тоггворгүй байдгийг л нотлон харуулна. Гадаад бодлогоор туршилт явуулж болохгүй.

 

• Туршлага судалж байнга төвииг сахихгүй. Ямар гадаад бодлого шийтгэн явуулах нь тухайн улсын онцгой бүрэн эрхийн асуудал мөн боловч олон улсын харилцааны хөгжлийн шинэ чиг хандлага, их гүрнүүдийн геополитик, байр суурийг харгалзан үзэх зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Гэхдээ олон улсын харилцаа, дипломатын түүхэнд ямар ч улс гүрэн гадаад бодлогоо шийтгэн явуулахдаа бусад улсын гадаад бодлогын туршлагыг судалж гадаад бодлого эрхлэн явуулж байгаагүй юм.

 

• Байнга төвийг сахих бодлого нь олон тулгуурт гадаад бодлогын зарчимтай зөрчилддөг бөгөөд Монгол Улс байнга төвийг сахих бодлого явуулснаар “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогод ямар эрсдэл, сорилт тулгарах тухайд судалгаа, дүн шинжилгээ алга байна. Байнга төвийг сахих статус Монгол Улсын “стратегийн түншлэл”, “иж бүрэн стратегийн түншлэл”-ийн харилцааг ямар нэг байдлаар хөндөх нь тодорхой. Зарим судлаачид холбоотны харилцааны XXI зууны өөрчлөгдсөн хэлбэр нь стратегийн түншлэл гэж бичсэн нь ч буй. 

 

Тодорхой улс орон стратегийн түншлэлийн харилцаанд болгоомжтой ханддаг нь дээрхтэй холбоотой болов уу. “Стратегийн түншлэл”-д улс төр аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, энхтайвныг сахин хангах, олон улсын терорризмын эсрэг тэмцэх, чөлөөт худалдааны хэлэлцээр, хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилалын асуудал гол төлөв тусгагдсан байдгаас гадна гол нь энэ харилцаа урт хугацаанд тоггвортой үргэлжилнэ гэсэн санаа хамт явж байдаг байна. Өргөн хамтран ажиллах утга санаа шингэсэн байдаг нь хамтын хариуцлага хүлээдэг. Стратегийн түншлэл нь улс гүрнүүдийн хэвийн, найрсаг харилцаанаас агуулга, хэлбэрээрээ өргөн бөгөөд гүнзгий юм.

 

• Олон улсын эрхзүйд олон улсын гэрээнд нэг талын тайлбар хийх, гэрээний зүйл заалтуудыг төсөөтэй хэрэглэхийг хориглосон байдаг. Зарим судлаач 1993 оны Монгол Улс, ОХУ-ын Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээний 4дүгээр зүйл, 1994 оны Монгол Улс, БНХАУ-ын Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээний мөнхүү 4 дүгээр зүйлийг эшлэн тайлбар хийхдээ: хоёр хөрш олон улсын маргаан, зэвсэгт мөргөлдөөний үед Монголоор төвийг сахиулж, өөрийнхөө эсрэг хандуулахгүй байх гэсэн байр сууриаа энд суулгаж өгсөн нь харагдана. “Төвийг сахисан Монгол байгаасай” гэсэн хүсэл нь тэр үед тэгж илэрсэн хэрэг” хэмээн дураараа тайлбарласан байна. Угтаа дээрх гэрээнүүдэд төвийг сахих тухай ганц ч өгүүлбэр ороогүй юм.

 

• Даяаршил, олон туйлт дэлхийн шинэ дэг журам төлөвших үйл явцад одоогийн Монгол Улсын гадаад бодлогод байнга төвийг сахих ямар ч тулгам шаардлага байхгүй, ингэхлээрээ одоогийн гадаад бодлогоо улам идэвхжүүлэх шаардлагатай юм.

 

Монгол Улс идэвхтэй гадаад бодлого явуулснаар бүс нутгийн төдийгүй дэлхийн энхтайван, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх, хөгжил дэвшилд тус дөхөм үзүүлнэ. Идэвхтэй гадаад бодлого өөрөө батлан хамгаалах чухал арга хэрэгсэл болдог.

 

Монгол Улсын геополитикийн хамгийн ойр орчинд бидний оролцох дайн гарах магадлал бага, энхийн цагт гишүүнээр элсэх цэргийн эвсэл холбоо байхгүй.

 

Даяаршлын эрин үе, XXI зуунд жижиг улсын гадаад бодлого илүү прагматик, олон улсын эрхзүйн үүднээс императив буюу хатуу бус, харин илүү диспозитив буюу уян хатан, идэвхтэй, манёвр хийх чадвар сайтай, нээлттэй, тууштай, олон хэмжээст, сюрприз багатай, тогтвортой, олон туйлт дэлхийн шинэ дэг журамд дасан зохицож, идэвхтэй тоглогч байх ёстой.

 

Эцэст нь Монгол Улсын санаачилгын тухайд хоёр хөршийн хандлагын талаар хэдэн зүйл хэлье.

 

ОХУ-ын хувьд Монгол Улсын санаачилга хоёр улсын стратегийн түншлэл, түүний цаашдын хөгжил, түүхэн хугацаанд тогтсон онцгой харилцааны мөн чанарт хэрхэн нийцэх, түүнчлэн тусламжид үндэслэсэн цэрэг-техникийн хамтын ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөх зэрэг асуудлыг хөндөж байгаа нь тодорхой.

 

БНХАУ-ын хувьд байнга төвийг сахих санаачилга нь бүс нутгийн энхтайван, тогтвортой байдал, харилцан итгэлцэлд тустай байх, хоёр тал аливаа бодлого, үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхдээ иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэх өнцгөөс харах,аль аль талдаа ялгаагүй чухал учир хариуцлагатай судлан нарийн судалгаа хийхэд хугацаа хэрэгтэй байгааг тэмдэглэж байгаа болов уу.