Сонгуулийг цахим хэлбэрээр буюу машины тусламжтай явуулах нь хамгийн зөв шийдэл мөн үү гэдэг дээр талууд одоо ч маргаантай хэвээр байгаа. Нийт саналын тодорхой хэсгийг гараар тоолж баталгаажуулахаар хуульчилсан ч, машины тооллого эцсийн шийдвэр учраас машинд эргэлзэгсэд санаа оноогоо хэлсээр байгаа юм. Ямартай ч, Америкийн компаниас нийлүүлсэн  2500 ширхэг автомат машинаар сонгууль өгсөн Монголчууд дахиад нэг сонголтын өмнө ирчихээд байна.

Нэгэнтээ, Уинстон  Черчиль “Ардчилал бол бүхнийг шийдэгч биш ба бүх сайн сайхны уурхай биш, гэхдээ бид түүнээс сайныг нь бий болгож чадаагүй байна” гэж хэлсэнчлэн тэрхүү ардчиллын амин сүнс болсон сонгох эрхээ эдлэх процесс нь ч өөрөө төгс төгөлдөр бус.  

Санал тоолох автомат машины үүх түүхийг ярьвал Нью-Йоркийн шинийг бүтээгч Jacob H. Myers автор нь аж. Тэрээр 19-р зууны сүүлчээр  сонгуулийн санал тоолох машины хамгийн анхны загвар болох механик  машиныг бүтээсэн бөгөөд 1892 онд Нью-Йоркийн Lockportin сонгуульд анх ашиглаж байжээ. Зохиогч өөрийнхөө бүтээлийг сонгуулийн луйврын эсрэг бүтээсэн гайхалтай бүтээл гэж дүгнэж байж. Гэвч санал тоолох машин төдийгөөс өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд улам бүр боловсронгуй болж, компьютерийн сонгуулийн эрин үе тухалсан мэт  харагдаж байгаа ч, угтаа бол ихээхэн шүүмжлэлийг дагуулж ирсэнийг баталгаажуулах  11  баримтыг эрхэм танд хүргэж байна.

1. 2000 оны АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ардчилсан намын төлөөлөгч Al Gore Ж.Бушийн эсрэг их асуудалтайгаар ялагдсан байдаг. Жишээ нь Volusia County Florida-д нэг сонгуулийн машин Al Gore-ийн төлөө өгсөн саналыг буцааж тоолсон байдаг. Тэр машин хасах ! 16 022 санал гэж гаргасан. Яагаад сонгогчийн саналыг хамгаалж тэмдэглэх ёстой машин хасах дүн гаргав? Түүнийг комиссоос шалгасан боловч хадгалагч карт алга болсоноор  тогтоож чадаагүй. Гэхдээ санаатайгаар өөрчилсөн гэдэг нь шалгалтынханд ойлгомжтой байлаа. Хэн ерөнхийлөгч болох вэ гэсэн хувь заяаны асуудлыг шийдсэн Florida мужид үнэхээр Ж.Буш ялсан уу гэдэг том асуулт болон үлджээ.

2. 2004 онд Ирландын Засгийн газар  Голландаас худалдаж авсан сонгуулийн 7000 Nedap машинаа сонгуульд хэрэглэхгүй гэж мэдэгдсэн. Учир нь сонгуулийн компьютерийн программыг арга заль хэрэглэсэн программ хангамжаар солиход ердөө хоёрхон минут зарцуулагдана гэсэн Duplin их сургуулийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрчээ.

3. Германд 2005 оны Бундестагийн сонгуулийг машинаар өгсөн 2 сая гаруй сонгогчид сонгуулийн компьютерд алдаа гарсанаас болж дахин сонгууль хуучин үзэг цаас барьдаг аргаараа өгөх хэрэгтэй болов.

4. 2006 оны АНУ-ын Конгрессын сонгуулиар олон тооны электрон сонгуулийн машинуудад доголдол гаргасан. Ганцхан Ohio мужид л гэхэд 250 удаагийн ноцтой алдаа мэдэгдсэн байна. Virginia мужид бүүр FBI (холбооны мөрдөх товчоо) мөрдөх хэрэгтэй болсон.

5. 2006 онд Германы ССС (Chaos Computer Club-нийт 3000 гаруй гишүүнтэй, АНУ-ын Nasa, T-Com, Nedap, GSM-д нэвтэрч байсан хакер групп), Nedap сонгуулийн машины мэдэгдэл болох: Хакерууд манай машиныг яаж ч чадахгүй, зөвхөн найдвартай сонгууль явуулахад зориулсан хамгаалалт маш өндөртэй техник… гэснийг няцаалт болгож Голландын хакер клубтэй хамтарч телевизээр шууд нэвтрүүлгээр Nedap машин дээр 5-хан минутын дотор өөрчлөлт хийж шатар тоглож үзүүлсэн.

6. 2006 оны 10 сард мөн ССС-гийн залуус хэдхэн минутын дотор сонгуулийн машины санал тоологчийг янзалж, эхний тест саналуудыг зөв тоолуулж шалгалтанд тэнцсэний дараагаар тоолуур тодорхой нэг намын саналын тоог нэмж тоолж эхэлдэг болтол нь өөрчилж болох аймшигтай төлөвлөгөөг хэрэгжүүлж болохыг батлан үзүүлэв.

7. 2006 оны 11 сард Италийн засгийн газрын тэргүүн Romano Prodi 4 сард болсон сонгууль машин ашигласнаас шударга биш болсон гэсэн шүүмжлэлийн улмаас бүх сонгуулийн машины төслүүдийг зогсоов.

8. 2008 оны 8 сард агуу Premier Election Solution (хуучин Diebold) сонгуулийн машин үйлдвэрлэгч фирмийг Ohio муж шүүхэд өгсөнөөр, сонгуулын машины программ дахь алдаа нь илрээгүй ба тэр нь 10 жилийн хугацаанд саналыг буруу тоолоход хүргэсэн гэдэг нь баримтаар батлагдаж фирм нь хүлээн зөвшөөрсөн.

9. Шотланд 2008 онд Монголд хэрэглэх машинтай ижил төстэй машинаар буюу сонгуулийн хуудсыг скайнерддаг техникээр сонгууль явуулсаны дараа худлаа тоололт болсон юм. Гэхдээ сүүлийн мөчид орон нутгийн парламентын дүнг буруу гарахаас аварч чадсан. Цахим сонгууль ингэж итгэл найдварыг нь өндөр хэмжээнд алдсаны үр дүнд, Шотландын засгийн газар дараагийн сонгуулийг цаас харандаагаар авахаар тогтож хуульчлав.

10. Германд 2009 оны 3 сарын 3 нд Үндсэн хуулийн цэц нь “Машин ашиглаж сонгууль явуулах нь Германы үндсэн хуулинд харшилж байна” гэж тунхаглав.

11. Ирланд улс 54.000.000 € -гоор худалдаж авсан сонгуулийн машинууд нь хог болов. 2010 оны 10 сарын 6-нд Ирландын ерөнхий сайд Brian Cowen, машинаар сонгохоос Ирланд улс бүрмөсөн татгалзаж бүх хэрэглэж байсан машинуудыг устгалд оруулахаа мэдэгдэв.

Эх сурвалж: Б.Тамир Шуурхай.мн