Бид бэлчээрийн асуудал хурцаар тавигдаж байгаа үед малчдаас бус салбар салбарын эрдэмтдийн байр суурь хүргэхийг зорьж байгаа. Тиймээс энэ удаад ШИНЭ намын дэд дарга, Анагаахын шинжлэх ухааны доктор, профессор Жадамбын Цолмонтой ярилцлаа.

-Бэлчээрийн даац хэтэрлээ гэж яриад байгаа ч мал өссөөр, ямар нэг арга хэмжээ аваагүй байна. Зөвхөн даац хэтрээд байна уу, зүй зохисгүй хэрэглээндээ байна уу. Уул уурхайдаа байна уу гэх мэт олон асуудал хөндөгдөнө. Даац хэтэрлээ л гэнэ. Чухам ямар хэмжээнд байгаа юм?

-Манай улсын нийт газар нутгийн найман хувийг ой эзэлдэг бол үлдсэн хэсэг нь тал хээрийн бүс нутаг. Энэ өргөн уудам нутаг монгол орны уур амьсгал, газар зүйн байрлал, унах хур тунадсын хэмжээнд хэдэн зуун сая жилийн байгалийн шалгарлаар дасан зохицсон нарийн бүтэцтэй экосистем. Монгол Улс нийт 156,411.6 км2 талбайн нутаг дэвсгэрийн 109,584.6 буюу 70.1 хувийг бэлчээр эзэлдэг. Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас гаргасан 2022-2023 оны өвөл хаврын бэлчээрийн даацыг тодорхойлсон дүнгээс харахад нийт нутгийн 23,9 хувьд 50 хүртэлх бэлчээрийн нөөцтэй. Харин 15,6 хувьд нь 51-100 хувь бэлчээр хүрэлцээтэй, 34,4 хувьд 100-300 хувь буюу 1-3 дахин даац хэтэрсэн, 7.7 хувьд нь 3-5 дахин, 18.4 хувьд нь бүр олон дахин хэмтэрсэн байдалтай байна гэсэн дүн гарсан. Үүнээс дүгнэж харахад ихэнх нутагт бэлчээрийн даац хэтэрсэн бөгөөд 100 мянган га нь цөлжсөн байдалтай байгааг дурдсан. Сүүлийн 30 жил маш хурдацтай өрнөж байгаа энэ үйл явц нь тал нутгийн экосистемд нөлөөлж эхэлсэн. Уг нь зах зээлд шилжихээс өмнө малын тоог бэлчээрийн даацдаа тохируулан барьдаг, нүүдэл сэлгээ ч төлөвлөгөөний дагуу хийгддэг байсан. Бүр 1921 оноос өмнө Богд хаант засгийн үед малын тоог 18-20 саяд барьдаг байсан гэсэн тоо баримт байдаг юм билээ. Малын тоо өсөхийн хэрээр сэлгэж нүүдэллэх бэлчээрийн талбай хязгаарлагдаж, нэг газраа удаан хугацаанд олон давталттай мал бэлчээснээс үүдэж, ургамалд нөхөн төлжих хугацаа гарахгүй байна.

-МОНГОЛЫН БАЯЛАГ, НҮҮДЭЛЧИН ТҮМЭН ЯМАР Ч ҮНЭ ЦЭНЭГҮЙ БАЙНА-

-Монголчууд эрт дээр үеэсээ “хошуу багтвал идэж, хаяа багтвал айлсаж” ирсэн түмэн. Гэтэл уул уурхай...?

-Мэдээж хэрэг, хариуцлагагүй уул уурхай томоохон нөлөө үзүүлдэг. Энэ нь 1997 онд батлагдсан Ашигт малтмалын тухай хуулиас улбаатай сүүлийн 20 гаруй жил явагдсан уул уурхайн замбараагүй үйл ажиллагаатай холбоотой. Гэтэл судалгаанд энэ том шалтгааныг огт дурьдаж дүгнэлт гаргадаггүй тал байна. БОАЖЯ, МХЕГ-ын хамтарсан судалгаагаар уул уурхайн компаниуд хамгийн хоцрогдсон техник технологи хэрэглэж, дөрвөн аймгийн 10 гаруй сумын нутагт 120 цэгт 53.5 га газрыг цианит натри, мөнгөн ус зэрэг химийн бодисоор хордуулсан гэж тогтоосон байдаг. Монголын Улсын газар нутгийн 14.565 га газар уул, уурхайн олборлолтод эвдэрч байгаль экологид асар их сөрөг нөлөө үзүүлж байгааг гаргасан байдаг. Мөн уул уурхайн хүнд даацын машинууд олон салаа зам гаргаж ямар ч хууль, дүрэмгүй газрыг эвдэж тэндээс боссон нунтаг тоос шороо нь хавь ойрын бэлчээрийг сүйтгэж цөлжилт үүсгэдэг. Энэ бүх сөрөг нөлөөллөөс болж сүйтгэгдсэн бэлчээр түүнээс шалтгаалж, малын тоо, шим тэжээллэг байдалд нөлөөлж байгаа хохирлыг тооцож гаргасан судалгаа, хууль журам ч байхгүй. Төрөөс ч, баялагийг олборлогч компаниудаас ч олгосон нөхөн төлбөр байдаггүй. Амьжиргаагаа алдсан малчид хотод нүүж ирэхээс өөр аргагүй болдог. Энэ хэрээр гэр хороолол тэлж, ажилгүйдэл ядуурал ихсэж байна. Ийнхүү монголын газар нутаг, баялаг, нүүдэлчин ард түмэн ямар ч үнэ цэнэгүй болсон. Харийхантай нийлсэн манай улстөрчдийн шунал харалган бодлогоор байгаль орчноо бурханчлан шүтэж хайрлан хамгаалж ирсэн “Монголын уламжлалт зан заншил” түүх соёлын дархлаа устаж байгааг хэлэх хэрэгтэй.

-БЭЛЧЭЭРИЙН ДААЦ ЯРИХААР ТОО ТОЛГОЙ ЯРИАД БАЙЖ БАС БОЛОХГҮЙ, ӨӨР УЛАМЖЛАЛТ САЙН АРГУУД БИЙ-

-Бэлчээрийн даац, хүрэлцээ гээд ярихаар малын тоо толгой олон байна гэдэгт малчид тийм ч таатай хандахгүй байх?

-Энэ бол яах аргаггүй салбарын судлаачдын гаргасан дүгнэлт. Гэхдээ бэлчээрийн нөөц нэмэгдүүлэх тухай ярихаар зөвхөн малын тоо толгой цөөлөх тухай яриад байж болохгүй. Бэлчээрийг зөв зохистой ашиглах, хариуцлагатай уул уурхайг бий болгож, нөхөн сэргээх, хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах гээд олон арга бий. Уламжлалт аргуудаа сэргээх нь үр дүнтэй гэж малчдын үзэж байгаатай санал нийлж байна. Зах зээлийн эдийн засагт шилжихээс өмнө мал аж ахуйн салбар эдийн засгийн гол салбар байсан болохоор ч тэрүү улс орны бодлогын төвд тэр дундаа ардын уламжлалт сайн туршлагуудад ач холбогдол өгч шинжлэх ухааны туршилт, судалгаагаар баталгаажуулан, баяжуулан хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлдэг байсан. Бэлчээрийн нөөцийг хадгалах, нэмэгдүүлэх тал дээр олон санаа оноо туршлагууд байдаг. Жишээ нь: бэлчээрийг улирлаар нь малчдын баг, хэсэгт хуваарилан эзэнтэй болгосноор өөриймсөг сэтгэлээр хандах хандлага бий болгох ингэснээр бэлчээрийн даац жигдэрч, ашиглалт сайжрах боломж бүрдэнэ гэж үздэг юм билээ. Багийн малчид хоорондоо зөвлөлдөж бэлчээрийн сэлгээ зохион байгуулснаар малчин өрх бүр хаана өвөлжих, хаваржих, зусах, намаржих, хэдэн га талбай, улирлын бэлчээрийн зааг хаагуур байгаа зэргийг тодорхой мэдэж мөрдөж болох юм. Ингэж улирлын бэлчээрийг малчин өрхөөр хуваарилахдаа аль болохоор нэг чиглэлд, бусдынхаа нутгийг давтахааргүй, малчдын ахуй соёлын бүх үйлчилгээг төвлөрүүлэх боломжтой байхаар зохион байгуулах нь чухал. Ялангуяа өвөлжөө, хаваржаа, мал төллүүлэх нутгийн өвс, ургамлыг хамгаалахад онцгой анхаарч жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрийг хамгаалах үүрэгтэй харуул, постуудыг байгуулж малчдыг отор нүүдлээр явсан хойгуур алдуул мал өвөл, хаврын бэлчээрийг давтах, идэхээс хамгаалах гэх мэт уламжлалт аргууд үр дүнтэй гэж бодож байна.

-ТАЛ ХЭЭРИЙН БҮС БОЛ ОЙТОЙ НЭГЭН АДИЛ МАШ ҮНЭ ЦЭНТЭЙ ЭКОСИСТЕМ-

-Та дээр “Энэ бол салбарын судлаачдын дүгнэлт” гэж дурдсан. Тэд ямар судалгаа гаргасан байдаг юм?

-Тэд олон талаас нь судалж дүгнэлт гаргасан байдаг. Тухайлбал, хөрс ургамал нь мал гишгэгдэх тоолонд эвдэрч, суларч байдаг. Дараагийн бас нэг хүчин зүйл нь экологийн чадавх. Хүний хоногт идэх хүнс, илчлэг, калорийг тогтоож өгсөн байдагтай адил малд бас хоногт идэх өвс, ургамлын хэмжээ гэж бий. Нэг толгой малын өдөр тутам бэлчээрээс идэх өвсний норм хэмжээг тооцоод үзэхээр одоо байгаа бэлчээр таван толгой малаар 25 орчим сая, хонин толгойд шижлүүлэхээр 50 сая орчим мал тэжээх чадвартай. Өнгөрөгч 2023 оны байдлаар малын тоо 70.9 саяд хүрсэн. Хонин толгойд шижлүүлэхээр 110 сая гэсэн үг. Судалгаанаас харахаар сум бүр харилцан адилгүй. Даац нь 10 дахин хэтэрсэн малтай сумд ч бий. Бэлчээрийн даацыг олон жилээр ийнхүү хэтрүүлэн хэрэглэснээр бэлчээр тахлагдахаас гадна байнгын өлөн зэлмүүн байдал нь малын үржил шимд муугаар нөлөөлж мал давжаарч байна. Энгийнээр үзэхэд 10 малын бэлчээрт 30 мал бэлчээнэ гэдэг нь 10 хүний хоолыг гучуулаа идэхтэй адил зүйл. Ийм нөхцөлд мал цадахгүй, ургамлын үндсийг нь ухаад, идэж болох бүхнийг иднэ. Олон улсын судалгаа, бусад орнуудад бэлчээрийн даацыг хэрхэн тооцдог туршлагаас харвал тухайн бэлчээрийн ургамлын талыг нь идээд, талыг нь үлдээж байвал дараа жил нь дахин ургах боломж бүрдэнэ гэж үздэг. Энэ зарчмаар тооцвол манай бэлчээрийн даац бараг 10 дахин хэтэрсэн гэхэд ч болно. Мөн идэхээс гадна олон малын туурайгаар механик элэгдэл бас явагдана. Энэ нь яваандаа унаган ургамлын бүтцийг өөрчилж, малын гол идэш болдог үетэн өвс, хялгана гэх мэт ургамлууд нь устан, орон зайг нь ургах сайтай ч шим тэжээл багатай нэг наст хогийн ургамал эзэлчихдэг. Ингээд хөрсний ургамлан бүрхүүл эвдэрч, ургамал хоорондын зай холдоно. Хөрсний бүрхүүл халцарч арилна, унаган ургамал цөөрнө гэдэг нь нүүрсхүчлийн хийг шингээж, хүчилтөрөгч ялгаруулах үйл явц төдий чинээ алдагдана гэсэн үг. Бэлчээрийг монголчууд малын идэш тэжээл гэсэн өнцгөөс л хардаг. Гэтэл экологи талаас нь харвал тал хээрийн бүс нутаг бол ойтой нэгэн адил маш үнэ цэнэтэй экосистем. Бэлчээр талхлагдлаа, цөлжилт тэлж байна гэхээр "Тэр газарт мод тарьчихъя" гэх нь бий. Бодит байдал дээр тал нутгийн үетэн өвсийг мод орлох боломжгүй. Байгаль дээрх бүх зүйл өөр өөрийн онцлог бөгөөд экологийн чухал үүрэгтэй.

-ТӨРӨӨС ЗӨВ БОДЛОГО ГАРГАЖ, МАЛЫН АШИГ ШИМИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ЮМ БОЛ МАЛЧИД ТОО ТОЛГОЙТОЙ ХӨӨЦӨЛДӨХГҮЙ-

-Миний ойлгож байгаагаар малын мах, малаас гарах бусад бүтээгдэхүүний үнэ хямд байна. Үүний зэрэгцээ гадаад зах зээл алга, экспортын бодлого байхгүй байгаа нь малчдын мал өсгөх нэг шалтгаан болжээ гэж хардаг. Хэрвээ малаасаа өндөр ашиг шим хүртдэг бол тоо толгой олон байхын хэрэггүй байх. Мөн “Мянгат малчин”, аймаг, сум, улсын сайн малчин гэх мэт цол гуншин ч мал өсгөх шалтгаан боллоо гэдэг. Та бүхэн энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Монголын мал сүргийн тоо толгой олон болж байгаа нь маш сайн хэрэг бөгөөд энэ бол монголын баялаг. Гэхдээ ирээдүйд тосож уулзах аюул заналаас өөрсдийгөө аварч үлдэхийн тулд зайлшгүй анхаарах зүйлс байна. Хамгийн наад зах нь сүргийнхээ бүтэц чанарт анхаарахаар аяндаа тоо толгойн асуудал гарч ирнэ. Цөөн бөгөөд ашигтай мал сүрэгтэй байна гэдэг нэгт эдийн засгийн хувьд асуудалгүй, нөгөө талд ашиг тааруу мянган мал маллаж байхаар өндөр ашиг шимтэй 400 мал маллах нь биед амар биз дээ гэх нь ч бий. Малчдын нуруун дээр л хамаг асуудал үүрээстэй хэвээр байна. Малчид заавал олон толгой малтай байя гээд байгаа юм биш. Гагцхүү төрийн бодлого дутагддаг. Малаас гарах ашиг шимийг нэмэгдүүлэхэд чиглүүлэх, малын гаралтай түүхий эдийг орон нутагт нь боловсруулах үйлдвэр байгуулах, боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг нь зах зээлд хүргэх замыг нээх хэрэгтэй. Малаас мах, сүү, ноос, ноолуур л авна гэж ойлгоод байдаг. Бусад түүхий эдийг, өтөг бууцыг хүртэл газар тариаланд ашиглах боломжтой. Малаас гарах бүх түүхий эдийг ашиглаж, нэг малаас авах ашиг шимийг нэмэгдүүлбэл малчид малын тоо толгойн хойноос явах шаардлага байхгүй болно. Малаа өсгөсөн малчныг алдаршуулдаг тухайд гэвэл, дэлхий дахинд “Сайн фермер”-ийг тодорхойлохдоо экологид ээлтэй байна уу, нэг малаас авах ашиг шимийг ямар хэмжээнд хүргэв, хэчнээн ажлын байр бий болгосон бэ гэх мэт шалгууруудыг авч үздэг юм билээ. Малын тоо гэдэг ганцхан үзүүлэлтээр "Сайн малчин" хэмээн тодорхойлох нь хоцрогдсон ойлголт. Үүнийг ч төрийн бодлогоор зохицуулж, бэлчээр усны даац, бусад нөлөөлөх хүчин зүйлтэйгээ уяж өгмөөр байгаа юм.

-УЛААНБААТАРЫН ГАЗРЫГ НАЙМААЛААД ДУУССАН ШИГ БЭЛЧЭЭРИЙГ ГОЛ, УСТАЙ НЬ НАЙМААЛЧИХНА-

-Бэлчээрийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулах тухай олон жил ярьж байгаа ч хараахан хөндөж чадаагүй байна. Үүнд олон шалтгаан байгаа байх. Бэлчээрийн тухай хуулийг хөндөхөөр “бэлчээр хувьчлах” тухай асуудал орж ирснээр гацаагаад байгаа болов уу гэж ойлгодог. Энэ тухайд ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Үндсэн хуульд “Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна” гэж заасан. Мөн “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн өмч мөн” гэж заасан бол “Бэлчээр, нийтийн эдэлбэрийн ба улсын тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг зөвхөн Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлж болно” гэж заасан байдаг. Гэхдээ хуулийн 6.2 дахь заалтаар “бэлчээрийг төрийн өмч мөн болохыг баталгаажуулсан бөгөөд 6.3 дахь заалтаар бэлчээрийг өмчлүүлэх асуудлыг хориглосон” байна. Бэлчээр хувьчилна гэдэг өөрөө асар том асуудал. Олон талаас нь бодох хэрэгтэй. Уламжлалт мал аж ахуйн орны иргэд хэдэн мянган жилээр өвсний соргог, усны цэнгэгийг даган дураараа нүүдэллэж ирсэн учраас дээрх санал тэр бүрий хүмүүсийн ой тойнд буухгүй байгаа нь ойлгомжтой. Бэлчээр хувьчлан авах сонирхолтой олон малтнууд ч цөөнгүй байдгийг ч ярьж байсан. Төрөөс “Бэлчээрийн тухай хуулийн төсөл” оруулж ирэхдээ ч хувьчлалын талаар шууд бус утгаараа дурдах болжээ. Бэлчээр хувьчиллаа гэж бодоход 1000 малтай нь ч 100 малтай нь ч адилхан хэмжээний бэлчээр авч таарна. Иргэдийг энэ нь их хөрөнгөтэй, энэ нь бага хөрөнгөтэй гэж ялгалгүй 0.7 га газар өмчлүүлж байгаа шиг л өгч таарна. Түүнээс 5000 малтай Доржийн малын тоонд нь тохируулж, олон га бэлчээр өгөхгүй байх. Тухайлбал, ган зуд нүүрлэхэд хөр цасан дунд хувьчилж авсан газартаа хэдэн малаа барахгүй нь лавтай. Нөмөр нөөлөг, цасны нимгэн даган нүүдэллэхээс өөр аргагүй. Энэ үед яах билээ. Малчид бүхэн өөрийн гэсэн бэлчээртээ зуднаас дайжиж ирсэн болгонд найр тавихыг хэзээ ч хүсэхгүй. Үүнээс гадна худаг усгүй бэлчээр хувьчилна гэж байхгүй. Усны аюул хаа хаанаа нүүрлэнэ. Гол мөрөн элбэгтэй газарт бол гол мөрний эх бүрдэц, дунд хэсэг, адаг хэсэг гээд бэлчээртээ оруулан оногдсон хувь өгч таарна. Үүнээс үүдсэн маргаан тасрахгүй. Сэлэнгэ мөрөн, Орхон голыг хэд тасчин бэлчээрт оруулан хувьчлах гэвэл утгагүй асуудал биз. Гол мөрөнгүй говь талын малчдын хувьд бол худаг усаа өмчлөх байх. Гэхдээ говь талд тийм ч элбэг биш худгийг мөнхүү ганц малчин эзэмшихгүй. Багадаа 10-20 айл хамтран эзэмшиж байж хүрэлцвэл их юм. Нөгөө талд амьдрал хүний хэрэгцээ хойно бэлчээрээ хэсэгчлэн зарахаас эхлээд бэлчээрийн наймаа явагдана. Зарим зүдүүхэн нэг нь хамжлага шахам болчихсон олон мянгатууддаа газраа алдаад дуусна гэсэн үг. Үүнээс хамгийн том аюул нь төв суурин газарт, парламентад суух олон мянган малтай нөхөд ахиухан бэлчээр эзэмшихийг бодож байгаа нь ойлгомжтой. Өөрийнх нь үл хөдлөх хөрөнгөөс гадна хөдлөх хөрөнгө болох олон мянган малыг бэлчээргүйгээр агуулах аргагүй. Тэд Улаанбаатар хотын газрыг наймаалаад дууссан шигээ эх нутгийн бэлчээрийн гол устай нь худалдаад авчихна. Эхлээд хувьчлал нэрээр баахан бэлчээр авна. Тэдний хувьд ханаж цадахыг мэдэх биш. Аль болох олон мянган хавтгай дөрвөлжин газар авахаар улайрна гэхээр энэ Монгол Улсын газар нутаг өнөөх л хэдхэн хүний гарт очно гэсэн үг.

С.Ууганбаяр