Төрсөн газар шороо, төрөлх монгол хэл, түмэн олноо өмгөөлж хэнтэй ч хэнхдэг заамаа хуваалцахад бэлэн явдаг, хэлэх үгээ хэзээ ч татаагүй Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Тангадын Галсантай түүний шавь, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн-зохиолч Лувсангийн Одончимэдийн сүүлийн үеийн нийгмийг доргиосон зарим сэдвийг хөндөж хөөрөлдсөнийг уншигч олноо толилуулж байна.

 

-Жараад жилийн тэр­тээ таны бичсэн “Далан давхар”, “Ямаа, чоно хоёрын үлгэр” зэрэг олон бү­тээл эсэргүү зохиол гэг­дэж, “Арвайхээр” найраг­лал чинь шатаагдаж бай­сан гэдэг. Тэгээд та тэмээ­чин болсон. Гэтэл та огт зас­раа­гүйгээ нотолж, “Сталины хөшөө”, “Өр” зэрэг шүлгийг 1980 оны сүүл­чээр бичиж, судлаачдын үнэл­гээгээр ардчилсан хувьс­галыг сэтгэл зүйн талаар бэлдэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэснийг бид мэднэ...

 

-Уншигчдын ой са­намж, улс төрчдийн оюун ухаанаас сайн байгаад баяр­лалаа. Нийгэмд шударга ёс эвдэрч байгааг “Далан давхар” шүлэгтээ хөнд­сөн л дөө. “Зам” гэдэг жүжиг бичиж 30 настайдаа төрийн шагнал хүртсэн.

 

“Далан худалч” жүжиг нь театрын жилийн орлогыг хэдхэн сард олж өгдөг,  “Ардын элч” кино нь хожим Монголын дэлгэцийн шилдэг 10 бүтээлээр тодорсон,  Ч.Ойдов гуайг 50 хүрээгүй настайдаа хорвоогоос буцахад Даландавхарт булаад, яагаав нөгөө мэргэн жаалыг аав, ээжийнх нь дэргэд буудсан. Болдын охин харьд яасан нь тодорхойгүй алагдахад “Алтан өлгий”-д залсанд хилэгнэхдээ “Далан давхар” шүлгээ бичсэн минь яруу найрагч үнэнийг өмгөөлөгч байх үйл төөрөгтөө зарцлагдсан хэрэг байж дээ хө.

 

 

- Намайг тэр шүлгийг бичлээ гээд сахалтын хөшөөг буулгасан гэж шууд хэлэх нь хаашаа юм. Ямарч гэсэн шүлэг бичсэн маань үнэн. Хөшөөг буулгасан нь үнэн. Оронд нь Ри багшийн судар дээдэлсэн хөшөө босгосон нь үнэн. 1958 онд бичсэн тэр шүлгээс зарим хэсгийг сийрүүлбэл:

 

...Алсан хувьгалчдынхаа

Зүрхний цустай

Хар даансыг

Атган базаад

Зүүн гартаа

Гайхуулан барьсан

Ам нь цустай

Галт цэнэгтэй

Гар буугаан

Алтан товчит

Дотоожныхоо энгэрт

Атгаастай нуусан

Сталины толгой дээр

Хар хэрээ

Хосоороо суугаад

Эвэр хошуугаа

Хавирган сахалд нь

Билүүдэж байна.

Хар нүгэлтнүүд

Бие биедээ

Садан сүлбээтнээн

Хаана ч байсан

Андахгүй таньдаг

Эндэхгүй олдог ажээ! гэж

Хагацал үзсэн

Хувьсгалчдын удам

Шазуур зууж байна.

Хар хэрээний сангас

Сталины нүд уруу

Савиран дусагнаж байна.

-Та нар

Хэрвээ энэ

Бузар шүглэсэн яргачныг

Талархан хүндэлж

Хийморийн даллага

Авдаггүй л юм бол

Ховх татаж

Жалгат хаяад

Хогоор булаач! гэж

Хол ойроос

Занан бухимдлын аянга

Нүрэглэж байна, гээд

...Ичин сэхээрэхэд энэ хөшөө

...ЯРГАЧИН гэж

Хонгон дээрээ

Хар барагшингаар бичүүлж

Ягаан шунх

Хорон санаат

Цээж өөдөө цацуулж

Эгэл түмний нүд хорсгосон

Энэ хөшөөний

Буурин дээр

Эх оронч эрдэмтэн

Судар тэврээстэй

Залрах өдөр холгүй ээ!

Сая сая судартай

Номын өргөөний

Үүднээс та минь

Сахалт чөтгөрийн хөшөөг

Өнөө маргаашгүй

Булга татан нүүлгэ!

Гарцаагүй заавал

Тэр зандалчныг

Байлгах л ёстой юм бол

ГАНЦ ХУДАГ-ийн

Гяндангийн хашааны

Үүдэнд босго! гэж төгсдөг юм л даа.

 

Тавин хэдтэй нэг өвгөн өвлийн жавартайд Сталины хөшөөний дэргэд ийм нэг шүлгээ дуу сацралаар чарлан уншихад цугласан хүмүүс Засгийн газарт хүргэх бичигт гарын үсгээ зурдаг байлаа. Уг бичгийн агуулга нь Эрдмийн өргөөний үүднээс Сталиныг зайлуулах шаардлага л даа! Ард түмний шаардлагыг тэр үеийн төр засаг анхаардаг байж дээ. Батмөнх дарга бол Бал дарга биш байж дээ. Түүнээс хойш юу болсныг түүх гэрчлэх өдөртэй дээ хө.

 

- “Өр” шүлгээ яагаад бичих болсон бэ?

 

- Монголчуудын жигшдэг зүйлийн нэг нь өр.

 

“Өртэй хүн өөдөлдөггүй

 

Өттэй ямаа таргалдаггүй”

 

Өстэй хүн

 

Өлийн даваар дээр

 

Өртэй хүн

 

Өргөн зах дээр

 

Өргүй бол баян

 

Өвчингүй бол жаргал гэж монголчуудын хэлдэг үг бол гэрт ёсны төдийгүй төрт ёсны хамгийн нандин сургаал.

 

Цагаан сараар монгол айл шинэ жилийг хиргүй, өргүй угтдаг. Хиргүй орсны буянаар ам бүл нь эрүүл энх инээж явдаг. Өргүй орсны буянаар эд хөрөнгө нь арвай буудай мэт арвижиж байдаг. Гэтэл одоо үхэлд хүргэх хавангаа тарга гэж эндүүрч, өр зээл хоёрыг баялаг гэж сагсуурдаг болж байна. Энэ бол:

 

Буцах бэрд үнээ нийлэх хамаагүй

 

Огцрох сайдад өр шир хамаагүй гэсэн, ирээдүй хойчийн өмнө ичих нүүргүй авирлаж байгаа тэнэглэл, солиорол юм даа.

 

Урьд бол:            Өнчидийг ч тэнхрүүлж чадах

 

Өрийг тэглэж чадах хүн улсын сан барьдаг байв.

 

Өнөө цагт “Өнгөнд унасан хүн яртаж дуусдаг

 

Өрөнд унасан төр ядуурч дуусдаг”-ийг засаг зайдлагсад мартаж буй нь харамсалтай төдийгүй хачирхалтай.

 

 

- Энэ тухай би 30-аад жилийн өмнө “Өр” гэдэг шүлэгтээ төрийн сонорт харанга дэлдэж байсан даа. Тэр шүлгээс дурдвал:

 

...Өдрөөс өдөрт сараас сард хүү нь нян шиг үрждэг

Өр - эрлэгийг өрхтэй, үүдтэй бүхэнд тэгшлэн хувааваас

Өглөө мэндэлсэн өлгийтэй жаал даашгүй өртэй

Үхлээн хүлээсэн хэвтрийн хөгшин давшгүй өртэй

Өндөр харш сүндэр­лүүлээд өөрөө тагзанд суудаг барилгачин өртэй

Өтгөн ургацаа хураагаад, анжистайгаа үлддэг тариачин өртэй

Өрөмөн сүү саагаад хар цайтай хоцордог саальчин өртэй

Үсээн шингэртэл эх орноо л боддог төрийн сайд нь өртэй

Үзэсгэлэн гоогоороо үхлийг мартагнуулдаг бүсгүйчүүд өртэй

Өдрийн од шиг даанч цөөн сансрын нисгэгч нь өртэй

Үнэнийг өмөөрч, худлыг хуйхалдаг яруу найрагч би өртэй

Үснийхээ тоогоор, эс­ний­хээ ширхэгээр хүн бүхэн өртэй гэж дүлий төрийн чихэнд төмөр хэлтэй зэс хонх жингэнүүлсэн.

 

 

- Улс гүрэн хувь хүнээс бүрддэг. Өртөн ямархан байдгийг би бас л “Өр” шүлэгтээ бичсэн дээ. Дээр үеийн сайд нар ном их уншдаг. Тэр ч байтугай шүлэг цээжилдэг байжээ. Ерөнхий сайд асан Жасрай:

 

Өртөн хөөрхий дөө, нүднийх нь цэцгийг хуруугаар чичсэн ч инээж л явдаг

 

Өртөн хөөрхий дөө, нүүрэн дээр нь гал өрдсөн ч тэсэж л суудаг

 

Өртөн хөөрхий дөө, авцаа ихтэний атган дотор амь зуухчаа болдог

 

Өртөн хөөрхий дөө, авхаалж муутай бол амьсгал хурааж л өрнөөсөө салдаг гэсэн миний шүлгийн  бадгийг адуун шүдээ яралзуулан унших дуртайсан. Сүүлийн үеийн засаг барьж тоглож байгаа сайн дурын уран сайханчид төрийн ёсны шүншигтэй шүлэг цээжлэх байтугай, УИХ-аас баталсан хуулиа ч мэддэггүй нь Монголыг мохоож байна даа.

 

- Өр, өглөг гэдэг хоёр үг бол: өдөр - шөнө, үнэн - худлаа гэдэг шиг тэс өөр эсрэг утгатай үг! Өр, өглөг хоёрыг андуурна гэдэг үхэл - амьдрал хоёрыг адил гэж мунхаглахтай ижил тэнэглэл. Яг ялгааг нь хэлээд өг л дөө!

 

- Урьдаар өр лүгээ холбоотой хэдэн үг жагсаагаад ажия.

 

- Өр, өр алдах, өр бөглөх, өр нэхэх, өр шир, өрийн боол, өрөнд баригдах, өрөөн барагдуулах гэсэн найман  үгийн долоо  нь муу ёрын утгатай, ганц өрөөн барагдуулах гэдэг нь өөдрөг утгатай байнаа даа. Одоо дээрхи үгсийг нэг бүрчлэн тодосгоё.

 

Өр гэж юу вэ? Амь зуух, аривжуулан дэвжих арга тасарсан үед өөр бусдын урд өвдөг сөхөрч өлмийг нь долоох шахам байж зээлсэн мөнгө, эд агуурсыг өр гэнэ. Их, бага хүүтэй, буцааж төлөх хугацаатай өгцөөг өр гэнэ.

 

Өр алдах гэж юу вэ? Дааж давшгүй өрөнд унах, түүнээс мултрахын учир хулгай хийх, худлаа хэлэх, тэр ч байтугай амиа хорлоход хүрэхийг өр алдах гэнэ. Унах морио барих нь байтугай, уургаа чиргүүлэн хулжаахыг унаагаа алдах гэдэгтэй утга нэг.

 

Өр бөглөх гэж юу вэ? Зээлж авсан мөнгөнийхөө оронд толгойноосоо бусдыг тушаахад хүрэхийг өр бөглөх хэмээнэ.

Өр нэхэх гэж юу вэ? Урд зээлдүүлсэн мөнгө (эд агуурс, үхэр малаа) “одоо авнаа” гэж бажга алдуулахыг өр нэхэх гэдэг.

Өр шир гэж юу вэ? Төлөх чадвараас хэтэрсэн, толгойтой үснээс байтугай талын өргөснөөс их төлбөрийг өр шир хэмээнэ. Хүний, хөрш улсын мөнгө хөрөнгийг инээж аваад, итгэл тэрсэлж мөн чанартаа ам мэхээр цувчуулсаны төлөөс бол өр шир.

 

Өрөнд унах гэж юу вэ? Ёроолгүй далайд шидэгдэх мэт тоо алдсан төлбөрт баригдахыг өрөнд унах хэмээнэ.

Өрийн боол гэж юу вэ? Авсан зээлээ товлосон хугацаандаа өгч чадах нь нэгэнт өнгөрөөд амьтай төдий салгалж яваа сүгийг өрийн боол гэдэг. Улс орныг өрөнд унагагчийн хөрөнгийг хураах төдийгүй хороож төр төмөр нүүртэйгээ харуулдаг түүхтэй.

 

Өр барагдуулах гэдэг юу гэсэн утгатай үг вэ? Өдөр бүр хүү нь нян шиг үрждэг, өгч салах ёстой төлбөрийг чадан ядан дуусгахыг өр барагдуулах хэмээнэ. Намбарын Энхбаяр ЗХУ-д төлөх их өрийг ОХУ-тай тохиролцон барагдуулсны гавъяагаар Монгол Улс өргүй болсныг түүх гэрчилнэ. Өргүй улсад том гүрнүүд ч гүн хүндэтгэлтэй ханддаг. Зах зээлээ өргөжүүлэхэд нь “Итгэлтэй түнш” гэж алгаа дэлгэдэг.

 

 

- Өглөг, өглөгч, өглөгийн эзэн зэрэг олон үг өр шиг хар эрчисгүй бузар эрчисгүй, цагаан, гэгээн, ариун, дулаан эрчистэй. Өөрөөр хэлбэл өр бол өглөг биш. Өглөг бол өр биш. Сүм хийд, лам хувраг, ном судар бүтээгчдэд сүсэгтэн олноос өргөх өргөл барьцыг өглөг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл хариу нэхэхгүй, хишиг горьдохгүй, буяны өргөл бол өглөг. Монголчууд хуримын ордон, Мэгжиджанрайсиг, Бөхийн өргөөг буянтаны өглөгөөр бүтээсэн. Арваад жил 70 төгрөгний цалинтай гуринхайлж явсан ядуу найрагч би хүртэл дээрхи бүх өргөө, шүтээнд  түмээр нь,  саяар нь Чингис хааны хөрөгтэй төгрөгөө чин сэтгэлээсээ өргөж байсан. Өглөг гээч чинь энэ шүү дээ. Тэр мэтээр харамгүй сэтгэлээсээ хариу нэхэлгүй илүүчлэгчээн монголчууд “өглөгч” хүн гэдэг. Үр ачийг нь өглөгч гуайн удам гэдэг дээ.

 

Тэр мэтээр мөнгө төгрөг, эд агуурс, их ихээр, адуу малыг сүрэг сүргээр нь буянт үйлсэд хомголзох сэтгэлгүйгээр өргөгчийг өглөгийн эзэн хэмээдэг. Үлгэр домгийн сэтгэлгээгээр бол хүн дүртэй лусын хаан юм даа.

 

Дэлхийн II дайны үед ЗХУ-ын улаан армид Монголын ард түмний илгээсэн гурван удаагийн их бэлгийн цуваа бол хүмүүнлиг ёсны өглөг шүү дээ!

 

Өр, өглөг хоёр өдөр шөнө шиг ялгаатайг эс мэдвээс Их хурал мэх хурал болгож орчлонд дооглох онигоо нэгээр нэмэгдэнэ. Бүү эндүүрэгтүн. Өр гэдэг үгийг өглөг хэмээн нэрлэвээс өөрийн ард түмнийг тайвшруулж, гадаадынхан өр гэж ярихаа болино гэж гэнэхэн улс төр хийх хэрэггүй юм.

 

 

- Овт шаар гэхэд ононо доо. Овтой шаар гэсэн үг. Шаар гэж юу вэ гэхээр цай чанаад шүлт нь гарчихсан, мал ч иддэггүй шилбэ модыг  хэлдэг. Шийр гэж малын мах ч үгүй, өөх үгүй яс арьсыг хэлдэг. Ер нь харь хэлний үг эх хэлэнд орж байдаг нь дэлхий дахины жам. Гэхдээ түүнийг өөрийн болгож оруулдаг олон улсын жишиг, тэр дундаа хэлний их соёлтой Монголын эртний их уламжлал шүү дээ. Жишээ нь: ш, л, ю, к, а - “шлюка” гэдэг самгард үгийг манай дээдэс маш эрт цагт “шүлэг” гэж авсан байх жишээтэй. “Балма” гэдэг үгийн урд үеийг хасаад “лам” гэж авсан байх жишээтэй.

 

Сигнал гэхийг чигнаал болгосон. “Дежур” гэдэг айхтар үгийг “жижүүр” гээд үүдчин гээд нэрлэчихсэн. Энэ мэтээр дуудлага ойртуулж үг авахыг гуйгарчлах гэдэг. “Оффшор” гэдэг “хилийн чанадад” гэсэн утгатайг үүхэд байтугай хүүхэд андахгүй. Харин монголоор яаж оноож нэрлэхийг манай мангуу дээдэс мэдэхгүй. Мэдэхийг ч хүсэхгүй. Бахархалтай нь монгол хэлний боломж даанч арвин. Оффшор гэдэг дундаа хоёр “фф”-тэй үг манай хэлэнд харш. Энэ нэрийг “овт шаар” гэж нэрлэхэд сайхан болно. Энэ бол

 

Ов нь дэндсэн шаар

Оргож зугтаасан шийр

Олонд хэрэггүй таар

Орох газаргүй нүүр гэсэн утга.

Овт шааруудын гайгаар Хангайн гол ширгэхтэй адилхан хамаг олны амьдрал дундраад байна.

 

Тэд Монголын тэрбум, их наяд, тэр ч байтугай хөрөнгийг гадаадад гаргачихаж. Тийм шившигтэнгүүд, ийм урвагчдыг оодруулаад байгаа нь төрд тийм хүмүүс бугласны баталгаа. 2016 оны сонгуульд олон уриа огт хэрэг байхгүй. Тэд сурсан зангаараа амнаасаа Алтай ургуулна, хэлнээсээ Хэрлэн урсгана, архи, мөнгө нууж тараана.