Монгол хүн ба боловсрол гэсэн ойлголт өөрөө маш хүнд сэдэв. Өнөөдөр 21-р зуунд Монгол хүн хэрхэн дэлхийг ойлгож дэлхийг даван огторгуй ертөнцийг төсөөлж буй тэр төсөөлөл гэх мэт боловсролоор олгогдох тэр мэдлэг хэтэрхий мухар сүсгийн шинжтэй болжээ. Тэр ч бүү хэл 100 жилийн өмнөх шигээ боловсролыг шашины шинжтэй болгох гэж сурах бичгүүд хийдэг болжээ. Шашинд мэдлэг байхгүй гэдгийг өнөөдөр хэн ч тайлбарлаж өгсөнгүй.
Ээж, аавуудын боловсрол доод хэмжээнд очжээ. Ялангуяа ардчилалын үед ээж аав болцгоосон болон түүнээс хойших үеийнхэн боловсрол гэдэг үнэт зүйлтэй танилцаж амт шимтийг эдэлж чадсангүй хэвээр. Ном унших соёл олигтой олны хүртэл болсонгүй. Унших гэдэг тийм ч амархан зүйл биш. Яагаад гэвэл ойлгох ёстой бас ярилцах ёстой.
Сурагч болон сургууль гэсэн хүн төрөлхтөний ойлголттой Монгол хүн социализмын жилүүд эхлэх үед л сүм хийдээс салж малчин ахуйгаас гарч золгосондоо. Ялангуяа нийтээрээ малчин тул мал хариулдаг хүүхэд сургуульд сурна гэдэг Монгол хүний хувьд мал хариулах хүүхдээ алдана гэсэн ойлголт. Энэ том зөрчил Монгол хүнийг боловсролтой болоход маш их саад болдог.
Хүн төрөлхтөний түүхэнд сургуулийн тухай ойлголт их эрт эхэлжээ. Яг л анхны соёлууд 4000 гаруй жилийн өмнө эхлэхэд л сургуулийн анхны хэлбэрүүд үүсжээ. Сургах үүрэгтэй сургагч хүний тухай ойлголт хүртэл тэр л үеэс эхлэж сурганы хүмүүсийг их л хүндэлдэг байжээ. Хаад ноёдын хүүхдийг сургадаг сургагчид орлого сайтай байдаг байсан бол ард түмний хүүхдүүдийг сургадаг сургагч нарыг ардууд өөрсдөө хоол өгч дэмждэг байжээ.
Ялангуяа дулаан уур амьсгалтай болон хүн их төвлөрч амьдардаг эртний Египт, Грек гэсэн ард түмнүүдэд анхны сургуулиуд үүсэж гадаа хичээллэдэг байсан түүх олон бий. Грект өндөр боловсрол олгох зорилготой анхны академи, лицэ гээд л 2500 жилийн өмнө үүсжээ. Тэр үед хүүхдийг биеийн тамираар бие бялдар хөгжүүлж хөгжимийн хичээлээр гоо сайханы сэтгэл олгож логикоор бодох чадварыг хөгжүүлэх тухай сургаж байжээ. Ингэж залуу үеийг өв тэгш хүн болгодог байжээ.
Сургуулийн сурагч жинхэнэ сурагч болохын өмнө бичиг үсэг сурч уншиж чадах болон тоо сурч тооны үйлдэлүүдийг сурч бэлддэг. Хамгийн сайн бэлтгэлтэй болсон хүүхдүүд одоо цааш жинхэнэ сурагчид бол уншиж чаддаг болсон бол одоо түүх, соёл, урлаг, байгал гээд олон зүйлийг суралцах нөр их боловсролын хөдөлмөр эхэлдэг. Мэдээж сурч боловсроход заавал сургуулийн сургагч зааж сургана. Түүх гэхээр зөвхөн өөрийн орны түүх биш дэлхийн түүх сурах. Яагаад гэвэл Монголын түүх дэлхийн түүхийн өчүүхэн хэсэг шүү дээ. Соёл гэхээр зөвхөн эд зүйлийг нэрлэх биш хэрхэн оюуны чадвараар бүтээсэн бүтээлүүдийг нэрлэнэ. Урлаг гэхээр концерт тоглож дуу дуулах биш харин уран зураг болон яруу найрагаар амьдралыг болон үнэнийг илэрхийлэх. Байгаль гэхээр зөвхөн мод чулуу биш харин амьд амьтан хэдийд хаанаас үүссэн бэ гээд л олон мэдлэг шаардсан асуултад хариулж сурахыг бас л боловсрол гэнэ.
Монгол хүн өнөөдөр түүх гэхээр өөрсдийн тодорхой биш бүдэг бадаг үлгэр домогуудыг түүх гэж буй дэндүү боогдмол. Соёл гэхээр нүүдэлчин соёл яриад байдаг. Гэтэл оюуны ямар бүтээл хэн хэзээ бүтээсэн бэ тухай яривал соёлын бодит баримтуудыг тоолж тоочих боломжтой. Түүний хажуугаар жинхэнэ урлаг социализмын үед орж ирээд ардчилалын үед устаж үгүй болсон. Өнөөдөр уран зургаар амьдралыг хэн ч илэрхийлэхгүй. Ихэнхдээ бөө эсвэл бурхан зурна. Амьдралыг шүүмжилж зан заншилийг шүүн хэлэлцсэн шинэ амьдралын төлөө уриалан дуудсан ухаарал өгсөн жинхэнэ яруу найраг бүр ч устсан тул мухар сүсэг бөө л нийгмийн нийт хэсэгт үйлчилж байх шивдээ.
Монгол хүн хэдийгээр социализмын үед Түвдийн шашинаас салж сургуулийн танхимд орж чадсан хэдий ч Түвд хэлний буюу шашны нэр нэрлэгээнүүдийг сургуулийн танхимд авч орж иржээ. Багш, шавь, ном, од, оч гээд л олон үгнүүд бий дээ.
Азийн Хятадаас авахуулаад, Энэтхэг, Япон, Өмнөд Солонгос гээд л ард түмнүүд Европ руу явцгааж хүн төрөлхтөний боловсролтой эрт танилцаж өөртөө шингээж чадсан. Монголчууд дөнгөж 1930-аад онд л сургуулийн сурагч гэсэн ойлголттой болж 1950-аад оны үед мэргэжлийн боловсрол гэсэн ойлголтуудтай танилцсан.
Дээд боловсрол авах ёстой газар бол их дээд сургуулиуд байх ёстой. Яагаад гэвэл их дээд сургуулиуд арван жилийн сургуулиас ялгаатай. Их дээд сургуулиудад зааж сургах гэж байж болохгүй. Оюутан өөрөө бие дааж суралцана. Профессор гэсэн мэдлэгтэй хүнээс мэдлэг хэрхэн эзэмшиж бас мэдлэг хэрхэн өөрөө бүтээх тухай суралцана. Профессорууд зааж сургах биш харин чиглүүлж бие дааж мэдлэг эзэмших тэр үйл явцад тус болох учиртай.
Их сургуулийн өндөр боловсролтой анх удаагаа Монгол хүн социалист орнуудад очиж танилцан буцаж нутагтаа ирж үргэлжлүүлэх боломжтой байсан. Өнөөдөр ардчилалын үед боловсрол замбараагүйтжээ.
Монгол хүмүүс гадаад орнуудад очиж мэдлэгтэй танилцсан хэдий ч өөрийн нутагтаа өөрөөр хэлбэл Улаанбаатар хотод буцаж ирээд их сургуулийн өндөр боловсрол үүсгэн бий болгох боломж үгүйлэгдэнэ. Шинжлэх ухаан гэж орчуулдаг "science" гэж олон улсын хэмжээний өндөр мэдлэгтэй болох тэр нөхцөл бүрдэж чадаагүй хэвээр. Яагаад шинжлэх ухаан хөгжиж чадаагүй вэ гэхээр нэгдүгээрт мэргэжлийн Грек болон Латин гаралтай үгсийг давхар орчуулж махчилсанаар мэдлэг мөн чанараа алдсан. Хоёрдугаарт ШУА гэсэн байгууллага мэдлэгийг хэмжүүр болгож чадсангүй зөвхөн ажилсан жил гэдгээр зэрэг цол магтаал шагнал олгож мэдлэг мартагдсан.
Социализмын үед боловсролын том хувьсгал явагдсан. Ардчилалын үед боловсрол уналтанд орж хөсөр хаягдсан. Энэ бол боловсролгүй улстөрчидийн хийсэн гэмт хэрэг. Монгол хүнийг өнөөдөр ч боловсролоос хөндийрүүлж Майдар бурхан шүтдэг мухар сүсэгтэй ядуу дорой болгох гэсэн харгис хэрцгий төлөвлөгөө улам л биелэлээ олсоор. Монголчуудад боловсролын II хувьсгал хэрэгтэй болжээ. Монгол хүн мухар сүсэгээс салах боломжтой болох ёстой.
Мэдээж яг өнөөдөр Монгол хүний ухаан боловсролд бэлэн биш болжээ. Хичээл зүтгэл хатуужил гэх мэт боловсролд хэрэгтэй эрдэмүүд дутагдана. Ийм эрдэмтэй болж чадвал мэдлэгт маш хурдан суралцах боломжтой.
Малчин гаралтай хөдөөнөөс үүдэлтэй нүүдэлчин амьдралтай Монгол хүн иргэнших үйл явц ердөө л социализмын үед явагдаж өнөөдөр устсан тул шинжлэх ухаан Монгол хүний хүртээл болж чадсангүй. Нөгөөтэйгүүр мэдлэгээр хөгжих ёстой Монгол хүн мухар сүсэгийг мэдлэг гэж ойлгон шашиныг бас шинжлэх ухаантай хольж хутгаж төөрөгдсөн хэвээр. Шинжлэх ухааны олон үгсийг Түвд хэлний үгнүүдээр орчуулж утга алдагдсан явдал их л том алдаа байдаг.
Оюутануудад мэдлэг хэмжигдэхүүн биш Монгол доктор професоруудаас суралцах боломж тун бага гэдгийг хэн ч анхааруулсангүй.
С.Молор-Эрдэнэ
