Эрхэм ТАНД түүхээ дэлгэе…

ХҮН – Хүн болж төлөвшсөн бага балчир нас

Зүүн гар талаас Б.Мөнхсоёл, ээж, дүү, эгчийн хамт

Намайг Баатаржавын Мөнхсоёл гэдэг. Би 41 настай, хоёр хөөрхөн охин, халамжтай сайн хань, хайрт ээжийнхээ хамт амьдардаг. Би эхээс гурвуулаа.  Телекино үйлдвэр буюу одоогийн UBS телевизэд насаараа ажилласан ээж Ц. Тунгалаг маань эгч дүү бид гурвыг ганцаараа өсгөсөн юм. Элбэг хангалуун байгаагүй ч ээж минь биднийг А.И.Филатовагийн нэрэмжит “Бүжинхэн” нэртэй Улаанбаатарын хамгийн сайн 24-ийн цэцэрлэгт оруулсан нь эрүүл чийрэг бие, цовоо сэргэлэн аз жаргалтай хүүхэд насыг бэлэглэсэн. Бид хүүхдүүдтэй тоглож наадан, спортоор хичээллэж, дуу шүлэг сурч, чанартай сайн хоол идэж ууж эцэг эхээ санах завгүй хөгжилддэг байлаа. Даваа гаригт цэцэрлэгтээ очиж хагас сайнд гэртээ ирдэг байв. Амралтын хоёр өдөр ээж минь гурван хүүхдийнхээ хувцас бас бус зүйлийг угааж бэлдсээр сайн унтах завгүй Даваа гаригтай золгодог байлаа. Ээжийнхээ өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөхийг харж өссөн бид багаасаа ажилч хичээнгүй, цэвэрч нямбай болж өссөн юм.

Ээж боловсролыг юунаас түрүүнд тавьдаг байв. Учир нь тэр өөрөө онцсайн сурдаг шилдэг сурагч байсан ч хүссэн сургуульдаа орж чадаагүй юм. Тиймдээ ч эгч дүү бид гурвыг заавал дээд боловсролтой болгоно гэж мэрийдэг байлаа. Би Улсын тэргүүний 24-р сургуульд орж, эгч Хөгжим бүжгийн дунд сургууль, эрэгтэй дүү маань Г.Бумцэндийн нэрэмжит Улсын тэргүүний I сургуульд орж суралцав. Хичээл сургуульдаа онц сурахын хажуугаар олон нийтийн ажилд идэвхтэй оролцдог хүүхдүүд байлаа. Цагийн юмыг цагт нь амжуулж чадвал найз нөхөд, гэр бүлтэйгээ цагийг сайхан өнгөрөөж чадна  гэдгийг би бүр багаасаа ойлгосон юм. Хожим нь энэ дадал зуршил минь ажил амьдралаа тэнцвэртэй авч явахад маш их хэрэг болсон. Хичээл ихтэй ч Сүхбаатар дүүрэгт амьдардаг, НАХЯ-нд жолооч хийдэг байсан өвөө, найзууд дээрээ очиж цагийг хөгжилтэй өнгөрөөхөө мартдаггүй байлаа. Мөн хичээлээ хурдан хийж дуусаад дүрсгүйтдэг байсан болохоор хичээлийн эрхлэгч маань“сахилгагүй шар” гэж өхөөрддөг байв. Бидэнд дутагдаж гачигдах зүйл нэлээдгүй байсан ч аз жаргал, инээд хөөрөөр дүүрэн бага насыг өнгөрөөсөн юм.

Сургуульд заадаггүй олон сайн дадал зуршлыг би хүүхэд насандаа төлөвшүүлж чадсан азтай хүн. Арчаатай, цэвэр цэмцгэр, ажилсаг байж ямар ч ажлыг чин сэтгэлээсээ хийх ёстой гэдгийг ээж минь үйлдлээрээ ойлгуулдаг байв.  Шалны булан тохой бүрийг нямбай угаадаг байсан би хуримтлал гэдэг зүйлийг ч багаасаа ойлгодог болсон юм. Хүний амьдралд юу ч тохиолдож болно тэр болгонд бэлэн байх ёстой гэдэг ухааныг амьдрал надад сургасан. Багахан мөнгө, чихэр жимс юм болгоныг хадгалах хоббитой байсан би хамгийн хэрэгтэй үед хадгалсан юмаа гаргаж ирж хүмүүсийг баярлуулдаг байв. Энэхүү арвич хямгач, санхүүгийн өндөр сахилга баттай чанар минь хожим төсөв мөнгөний талаар судалдаг хүн болоход их дөхөм болсон санагддаг. Арвич хямгач болж төлөвшсөн хүүхэд өөрөөс илүүтэй өрөөлийг боддог хүн болдог гэдэгт би итгэдэг. Ангийн хүүхдүүд зун хөдөө гадаа, зуслан явж байхад эгч дүү бид гурав ажил хийдэг байв. Арван жил төгсөх зун би жуулчны баазад туслах ажилтан хийж 25 доллар, эрэгтэй дүү адуу малладаг ажил хийж 100 доллар, том эгч Солонгосын элчингийн хүүхдүүдэд төгөлдөр хуур зааж түүнээс ч их мөнгө олж байсан юм. Чадвар туршлага нэмэгдэх тусам сайн ажил хийж хангалттай цалин авна гэдгийг би бас л энэ үед ойлгож авсан. Амьдрал хүнд байсан ч ажилтай, чадвартай байж өөртөө болоод өрөөлд шударга хандаж чадвал амьдрал зөөлөрдөг гэдгийг хүүхэд нас минь ойлгуулж өгсөн юм. Тиймдээ ч би хэнээс ч илүү баяр хөөртэй, амьдралд эерэгээр ханддаг хүүхэд байсан.

ХӨДӨЛМӨР – Ажил амьдрал, гэр бүлээ бүтээсэн он жилүүд

Миний гэр бүл: Өрхийн тэргүүн О.Баттөр, том охин Б.Амина, бага охин Б.Номингийн хамт

Өөрийгөө тасралтгүй хөгжүүлсэн хүн сайхан ажилтай сэтгэл хангалуун амьдарна гэдэгт итгэдэг би ажлын байран дээр гарсан ч сурч боловсрохоо орхиогүй. Гадаад, дотоодын шилдэг мэргэжилтнүүдтэй ажиллахад өөрийгөө байнга цэнэглэж байх нь юу юунаас илүү чухал байв.  ШУТИС тухайн үедээ ТИС-ийн КТМС-т суралцаж байхдаа би зүгээр нэг боловсрол эзэмших биш амьдралын ухаанд давхар суралцсан юм. Оюутан байхдаа зуны амралтаараа жуулчны баазад туслах ажилтан, төгсөх курстээ их сургуульд цагийн багшаар ажиллан ээждээ нэмэр болно. Сарын 30,000 төгрөгийн цалинтай байсан ч хичээлийн хажуугаар гурван хүүхэдтэй нэгэн Америк айлд цагийн 500 төгрөгөөр ажиллаж гэрийн ажилд нь туслангаа англи хэлээ сайжруулдаг байв. Юм нэхэх, хоол хийх, буритоны гурил (нимгэн гамбир) бэлдэх зэрэг жижиг гэлтгүй олон зүйлийг тэр айлаас сурсан нь хожмоо амьдралд минь их хэрэг болсон. Тухайн үедээ буритоны гурил хийж савлан зарж хөөрхөн мөнгө олдог байв. Харин гадагшаа сургуульд явахдаа хамаатныхаа хүүхдэд зааж үлдээснээр миний бяцхан бизнес дууссан юм. Сурч мэдэх, ажиллаж хөдөлмөрлөхийг зэрэгцүүлсээр сургуулиа улаан дипломтой төгссөн намайг КТМС-ийн захиргаанаас дипломоо маш сайн бичсэн хэмээн үнэлж магистрын зэрэг олгохын зэрэгцээ сургуульдаа үлдэж багшлахыг санал болгосон юм.

Зүүн гар талаас Б.Мөнхсоёл, багын найз Л.Оюунгэрэл, багш М.Урнаа

Багшаар ажиллах энэ хугацаанд оюутан байхаас минь дэмжиж ирсэн Урнаа багш их тусалдаг байв. Дараа нь Францын ALCATEL Contracting компанид гэрээгээр ажиллаж байхдаа ч М.Урнаа багштайгаа холбоотой байдаг байв.  Урнаа багш ч намайг энд тэндхийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт материалаа явуулахыг зөвлөнө. Харин би зөвлөгөөг нь маш сайн дагадаг байлаа. Ингээд Франц компанийн ажлын гэрээ дууссаны маргааш нь  Тайландын Азийн Технологийн Институтэд бизнесийн удирдлагын магистрт суралцахаар явсан юм. Тайланд орон миний нүдийг нээсэн. Гэхдээ үүнээс илүүтэй амьдралын утга учрыг ойлгуулж, насны ханьтай минь учруулсан юм. Манай гэр бүлийн хүн Очиржавын Баттөр бас тэр үед Монголоос сурахаар ирчихсэн байв. Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд төрж өссөн, барилгын инженерээр сурч байсан нөхөртэйгээ хамтран Монголыг сурталчилсан тэмцээнд хосоороо оролцож “найрсаг хосууд” гэсэн шагнал авч байв. Хожим нь манай хүн Японы алдарт Токиогийн Их Сургуулийн барилгын менежментийн магистрт тэтгэлгээр явахаар болж би Францын засгийн газрын тэтгэлгээр явахаар болсноор бид тусдаа амьдарсаар гуч гаруй насандаа нэг гэрт орж өрх гэрээ байгуулж байлаа.  Бид хоёулаа эгэл жирийн айлаас гаралтай, гэр бүл гэдэг ямар их хариуцлага байдгийг эрт ухаарч өөрсдийгөө боловсруулж юу хүсч байгаагаа сайн ойлгосны дараа хамдаа амьдарсан тул бие биеийнхээ хүсэл зорилгыг хүндэтгэдэг бат бэх гэр бүлийг үүсгэж чадсан байх.

Монголоо сурталчилсан “найрсаг хос”-ууд, Тайланд улс. Зүүн гар талаас нөхөр О.Баттөр, Б.Мөнхсоёл

Сургуулиа амжилттай төгсөж ирээд АНУ-ын Олон Улсын  Хөгжлийн Агентлагийн санхүүжилт бүхий “Говийн бүсийн эдийн засгийг хөгжүүлэх санаачилга” гэсэн төсөл дээр ажиллаж байв. Тухайн үед тус төслийг удирдаж байсан Стефан Де Ванс хэмээх Америк эрхэм Соросын сан буюу Монголын Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн захирлаар томилогдохдоо тавхан сар хамт ажилласан надад ажлын санал тавьсан юм. Хожим сонсоход ажилласан хугацаанаас илүүтэй миний ажлын чадвар, аливаад чин сэтгэлээсээ хандах хандлагыг үнэлж тийнхүү сонгосон байж. Стефан Де Ванс уг байгууллагыг шинэ шатанд авчирсан мундаг хүн байв. Хожим нь Пакистанд ажил үүргээ гүйцэтгэж яваад зуурдаар насан эцэслэсэн энэ хүнийг олон монголчууд одоо ч дурсан ярьдаг. Манлайлагч хүн гэдэг зааж захирахаас илүүтэй ажилчдынхаа потенциалыг нээж, чадна гэсэн итгэл төрүүлж бас нэгэн манлайлагчийг төрүүлдэг хүнийг хэлдэг  гэдгийг Стефан Де Ванс  л надад бүрэн утгаар нь харуулж чадсан юм. Гадаадад сурахаар явсан Монгол залуусыг эх орондоо эргэж ирэх нөхцөлөөр нь хэрхэн хангах, эдийн засгийн гол асуудлуудыг судлах ажлуудыг хийдэг байлаа. Тэр цагаас хойш хоёр жилийн дараа буюу 2004 онд Соросын сан Нээлттэй Нийгэм Форум ТББ болон өөрчлөгдсөн ба эдийн засгийн хөтөлбөр хариуцсан менежерээр энэ байгууллагатай 11 жил ажил, амьдралаа холбожээ. Хэн нэг компанийн захирлын төлөө бус нийт ард иргэдийн эдийн засаг, санхүү, нийгмийн боловсрол, нээлттэй нийгмийн үндсэн ойлголтуудыг Монголын хөрснөө буулгахад нэлээдгүй ажлыг хийж бүтээв. Жирийн иргэдээс авахуулаад төрийн удирдах албан тушаалтнууд, УИХ-ын гишүүд, бизнес эрхлэгчид, иргэний нийгэм, олон улсын байгууллагуудын төлөөлөл гээд нийгмийн бүх давхаргын хүмүүстэй уулзаж ярилцаж байсан нь том туршлага болсон юм. Миний хариуцаж байсан эдийн засгийн хөтөлбөрийн гол зорилго нь эдийн засгийн тулгамдсан  гол асуудлуудыг судалж шинжээд бодлого боловсруулагчид, шийдвэр гаргагчдад танилцуулах,  үр өгөөжтэй оновчтой бодлого гаргахад нөлөөлөх байв. Бүхэлдээ тус байгууллага нь засаглал, хүний эрх гээд олон асуудлаар ажилладаг хэдий ч миний хариуцаж байсан хэсэг нь эдийн засгийн өсөлт хөгжлийг дэмжих, бизнесийн орчныг сайжруулах, төсвийн анализ хийх, төсвийн үйл явц болон шийдвэр гаргах явцад иргэдийн оролцоог бий болгох, иргэдийн санаа зовниж байгаа асуудлуудыг өдөөж, хэлэлцүүлэг хийж оновчтой бодлого, шийдвэр гаргахад нөлөөлөх явдал байлаа.

Нээлттэй Нийгэм Форумд ажиллаж эдийн засаг, нийгмийн шинэ үг хэллэг, ойлголт, агуулгыг Монголд нутагшуулах үйлсэд хувь нэмэр оруулан ажиллаж байхдаа би олон орноор явж уулзалт, хурал, семинарт оролцож туршлага судлан заримдаа өөрөө илтгэл тавьж туршлагаа хуваалцдаг байв. 2010-2011 оны хооронд АНУ-ын Хюберт Хамфри (Hupert Humphrey Fellowship)-ийн тэтгэлэгт хамрагдан Мичиганы их сургуульд суралцсан нь чухал үйл явдал байв. Карьер хийх ид насандаа яваа, манлайлах чадвартай залуу боловсон хүчнийг бэлтгэдэг уг хөтөлбөрт шалгарахын тулд эхлээд Монголдоо өрсөлдөөд шалгарсан хүмүүс нь Азид өрсөлддөг хатуу шалгууртай. Сурч байхдаа салбарынхаа амжилттай яваа хүмүүстэй холбоо тогтоож танилцах боломжийг олгодог нь энэ хөтөлбөрийн онцлог юм. Тэр ч утгаараа уг хөтөлбөрт хамрагдах хугацаандаа олон арга хэмжээнд оролцсоны дотор “Экономист” сэтгүүл, Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангийн зохион байгуулдаг хурал, семинаруудад оролцож дэлхийн шилдэг эдийн засагчидтай уулзаж санал бодлоо солилцох бололцоо олдож байсан. Хожмоо АНУ-ын Фулбрайт болон Хюберт Хамфри тэтгэлгийн шалгаруулалтын комисст өөрөө оролцох болсон нь асар их итгэл хүлээлгэсэн хэрэг байв.  Өмнөхөө сайн хийх гэж хичээхээс биш том зүйлийн төлөө зорьж байсангүй, боломж гарвал бэлэн байж өөрийгөө сорьж үздэг байсан нь гадаад дотоодын том тэтгэлгүүд авахад нэмэр болсон гэж боддог.

Насан туршийн боловсролд ач холбогдол өгдөг намайг Канадын Конкордиа Их Сургуульд эдийн засгийн ухаанаар докторын зэргээ эхлүүлээд Монголдоо ирэхэд Нээлттэй нийгэм Форумын удирдах зөвлөлийн гишүүнээр ажилладаг Ч.Хашчулуун доктор эдийн засгийн асуудал, бизнесийн орчныг сайжруулах чиглэлээр иргэдийн болон дотоод, гадаадын бизнес эрхлэгчдийн дуу хоолойг нийгэмд тэр дундаа бодлого тодорхойлогчдод хүргэх зорилготой Үндэсний стратегийн хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирлаар ажиллах санал тавьсан юм. Мөн Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэгт “Эрчим хүчний үр ашиг” төсөлд Төрийн санхүүгийн менежментийн асуудлыг хариуцсан үндэсний ахлах зөвлөхөөр ажиллах болов. “Бид төрийн санхүүгийн менежмент, засаглалыг сайжруулах зорилгоор Ховд, Завхан аймагт төсөл хэрэгжүүлдэг ба сургалт семинар зохион байгуулах, судалгаа хийхээс гадна орон нутгийн хөгжлийн сангийн оновчтой зарцуулалтыг харуулах загварыг эрчим хүчний асуудалд анхаарал хандуулах замаар туршиж харуулж байна.

ХӨГЖИЛ – Гэрээ засаад, биеэ зассан 70-аад оныхон улс орныхоо хөгжлийн бодлогод оролцох цаг иржээ!

Дэлхийн эдийн засгийн эрх чөлөөний сүлжээ байгууллагуудын жилийн уулзалт, Косто Рико, 2006

Үр хүүхэд, хойч үедээ хүнээ дээдэлсэн сайхан нийгэм хүлээлгэн өгөхийн тулд сэхээтэн нэртэй бидний залуус амиа бодож хойш сууж болохгүй цаг үе ирчихээд байна. 1990 оны ардчилсан хувьсгалыг 20-30 насны залуус алдаатай, оноотой ч хийж чадсан. Түүний өмнөх 70 жил соёлын үрийг тарьсан хүмүүс нь бас л 30 хүрээгүй залуус байсан. Харин энэ цаг үед дэлхийд гологдохгүй боловсрол эзэмшсэн, гадаадын мэргэжилтнүүдтэй эн зэрэгцэн ажилласан туршлагатай, хувийн амьдралаа өөрсдийн гараар цогцлоосон 70-аад оны 40 настангууд улс орондоо өөрчлөлт авчрах юу хийв?

Иргэний нийгмийн байгуулалд ажиллаж төсөв мөнгөний сахилга баттай байх, иргэдээ мэдээлэлтэй байлгаж бүрэн оролцоог хангах ёстой талаар хэлж ярьж явсан ч өөрчлөлт удаашралтай явагдаж байна. Улсын хөрөнгө оруулалтыг томоор нь харсан, урт хугацаанд үр өгөөжтэй төсөл хөтөлбөр, нийгмийн шинжтэй хөрөнгө оруулалтуудыг бодлогын яамдаас боловсруулдаг ч төсвийн захиран зарцуулалтын эцсийн шийдвэрийг гаргадаг Улсын Их Хурал дээр алдаатай болдог. УИХ-д хэн их дуу хоолойгоо гаргасан нь эсвэл нэр нөлөөтэй нь тойрогтоо  илүү санхүүжилт татчихдаг.  Төсвийг жил бүр тодотгодог нь үүний тод жишээ. Тодотгоно гэдгээ мэдсээр байж маш өөдрөг төсөв баталдаг нь өнөөдрийг хүртэл хэвээр байна. Бүрдэж амжаагүй орлогыг бий болсон мэтээр томоор сэтгэж зарцуулалтаа өндөр хэмжээнд баталдаг. Гэтэл тухайн жилдээ ханшийн зөрүүнээс, аж ахуйн нэгжүүд ашигтай үйл ажиллагаа явуулж чадаагүйгээс, экспортын бүтээгдэхүүний үнэ, хэмжээ буурснаас шалтгаалж төсвийн орлого төлөвлөсөн хэмжээндээ бүрдэж чаддаггүй том алдагдал хүлээдэг. Манайх шиг гадаад худалдаа, гадаад зах зээлээс хэт хамааралтай эмзэг эдийн засагтай улсын хувьд эдийн засгийн мөчлөгийн эсрэг бодлого явуулах хэрэгтэй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн, байгалийн баялгийн үнэ өндөр байхад маш их орлого олж таарна. Тэр үедээ аль болох хуримтлал бий болгоод олон улсын зах зээл дээр бараа бүтээгдэхүүний үнэ унасан үед төсвөө тэлэх замаар эдийн засгаа тэтгэдэг байх ёстой. Гэтэл бид олсныхоо хэрээр үрчихдэг. Хүний хөгжлийн сан, Тогтвортой хөгжлийн сан, Ирээдүйн өв сан гэх мэт сангууд байдаг ч мөнгө төвлөрүүлж чаддаггүй үрчихдэг. Эдийн засгийн хямралын гол шалтгаан нь энэ. Зүй нь төсвөө зөв зарцуулах талд анхаарах хэрэгтэй.

Эцэст нь чаддаг мэддэг ч чаддаггүй, мэддэггүй, сэтгэлгүйд төрийн жолоо атгуулчихаад толгой сэгсрэн муулж байгаа бол тэр сэхээтэн биш. Сэхээтэн гэдэг нийгмийг урагш чиглүүлж, оюун санааны түүхийг бүтээж, нийгэмд бодит өөрчлөлтийг зоригтой хийж чаддаг хүмүүсийг хэлнэ. Та, би, бид бүгд тийм сэхээтэн байх хариуцлагатай цаг үе иржээ. Тиймдээ ч миний бие Баатаржавын Мөнхсоёл иргэний зориг гарган 2016 оны УИХ-ын сонгуульд БИЕ ДААН нэр дэвшиж байна. Туулсан амьдралын түүхийг минь цаг гарган уншсан Танд баярлалаа. Ирээдүй хойчийнхоо төлөө мэргэн сонголт хийх үүрэг хүлээсэн эрхэм сонгогч таны сонголт мэргэн байг.

Таныг гүнээ хүндэтгэсэн, 

Баатаржавын Мөнхсоёл

Эх сурвалж: УИХ-ын сонгуулийн 59-р тойрогт бие даан нэр дэвшигч Б.Мөнхсоёлын сонгуулийн штаб, тараах материалаас эш татав