Орон нутгийн сонгуулийн сурталчилгаа албан ёсоор хөшгөө нээснээс хойш Ардчилсан намынхан өнгөрсөн хугацааны хөгжлийн түүхийг үгүйсгэж, бүр мэл гайхацгаасан сурталчилгаагаар бөмбөгдөх болов. Ялангуяа нийслэлд. Зөвшөөрөлгүй газар олголт л гэнэ. Замын хөдөлгөөний тэг зогсолт хийлээ л гэв. Эцэс сүүлдээ өнгөрсөн 30 жилийн хамаг муу муухай нь МАН-тай холбоотой гэсэн мессежийг нийгэмд түгээх болов. Нарийн учрыг нь хөөгөөд үзвэл арай өөр дүр зураг бууна. Хамгийн ойрын байж болох 2012 оноос жишээ татъя.

Санаж байгаа бол 2012 оны Орон нутгийн сонгуульд тухайн үеийн УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүл нийслэлийн гэр хороололд "хувьсгал хийх" амлалтыг тугаа болгон оролцож, 26 суудлыг авч байлаа. Нэгэнт багаа бүрдүүлж, түүнийгээ удирдан сонгуульд оролцсон болохоор Э.Бат-Үүл нийслэлийн Засаг дарга болж дэвшсэн. Амлалтаа биелүүлэх нь ард түмний итгэл хүлээлгэх хамгийн том шалтгаан учраас хотын дарга болсон Э.Бат-Үүл нэн түрүүнд гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөд оруулж, дэд бүтэцжүүлэх "их аян"-аа эхлүүлсэн юм.

Хэд хэдэн компанийг төслийг гүйцэтгэгчээр сонгон шалгаруулж, тэдгээр нь их бүтээн байгуулалтыг түүчээлэхээ түрүүчээсээ мэдэгдэж байв. Айлууд ч байртай болгох гоё сайхан амлалтад чадахаараа хувь нэмрээ оруулж, газраа чөлөөлж байсан нь саяхан мэт. Гэвч Э.Бат-Үүл даргын амлалт анхнаасаа биелэх боломжгүй, ямар ч судалгаа, төлөвлөлтгүй байсан нь илэрч эхэлсэн юм. Нэг ёсондоо тэр нийслэлийн тэр дундаа гэр хорооллын иргэдэд шилний цаанаас чихэр долоолгож, цаасан малгай өмсгөсөн нь тодорхой байлаа.

Хүүгийнхээ компанийн тендерт шалгаруулахаас эхлээд түүний зэс нь цухуйж эхэлснийг иргэд олон нийт одоо ч мартаагүй байх. Хэвлэлийн хуудаснаа шарлаагүй эл асуудал өдгөө шүүхийн шатанд яваа. МАН 2016 оны сонгуульд ялалт байгуулсны дараа болсон НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн ээлжит хуралдааны үеэр Гэр хорооллын дэд бүтцийн газрын дарга М.Ганбаатар мэдээлэлд энэ тухай тов тодорхой дурдсан байдаг юм.

Уг мэдээлэлд 2012-2016 онуудад гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөөр 24 баршилд 34 төсөл хэрэгжүүлэгч сонгон шалгаруулалтаар шалгарсан. Гэтэл 2016 оны байдлаар 18 төсөл хэрэгжүүлэгчийн ажлын явц зогссон, гурав нь огт барилгын ажлаа эхлүүлээгүй, ажил удааширсан байдалтай байгааг өгүүлсэн байдаг. Нийтдээ дахин төлөвлөлтийн хүрээнд 78 мянган орон сууц барихаар төлөвлөж байсан ч нэг хувьд ч хүрэхгүй байгааг мөн тодотгосон юм. Ажил ингэж удааширч, гацах болсон шалтгаан нь гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөөр газраа чөлөөлсөн иргэдийг түр суурьшуулах зориулалттай барьсан 300 айлын орон сууцыг зориулалтаар нь ашиглаагүйтэй холбоотой. Мөн олон бүс нутагт тархай, бутархай маягаар төлөвлөж, төлөвлөлтийн бүсүүдэд шугам сүлжээ татахад хүндрэл үүсчээ.

Хамгийн ноцтой нь, дахин төлөвлөлтийн инженерийн шугам сүлжээнд зориулан нийслэлийн төсвөөс 104 тэрбум төгрөг зарцуулсан ч бодит байдал дээр энэ хөрөнгө яг хаашаа орсон нь бүрхэг байсан юм. 10 мянган айлын орон сууцанд урьдчилгаа төлбөр болгон өгөх боломжтой, тухайн үед бариад гацчихсан 5000 байрны 20 хувийнх нь шугам сүлжээг нь шийдэх хэмжээний хөрөнгө. Багаар бодох 100 цэцэрлэг барих хэмжээний мөнгө Үүл баатрын амлалтыг биелүүлэх гэж л нийслэлийн хөрөнгө, татвар төлөгчдийн халааснаас гараад салхинд хийссэн хэрэг. Хачирхалтай нь, тухайн үеийн хотын дарга Э.Бат-Үүл өнөөг хүртэл энэ тухай ямар нэгэн тайлбар хийгээгүй атлаа өнөөх л гэр хорооллынхоо тухай ярьж сууна.

Үүгээр зогсохгүй Э.Бат-Үүлийг хотын даргаар ажиллаж байх үеийн нийслэлийн төсвийн хөрөнгө оруулалт түүхэндээ байхгүй их хэмжээний төсөвтэй байсан уу гэвэл байсан. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед улсынхаа нэр хүндийг барьцаалан байж босгосон "Чингис" бондын хөрөнгөөс "Гудамж" төслийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд 200 сая ам.долларын санхүүжилт баталж байлаа. Гэтэл ямар ч зураг төсөлгүйгээр бүтээн байгуулалтынх нь ажлыг эхлүүлж, бүр ашиглалтад оруулсан, анхны баталсан хөрөнгөөс хэд дахин их өртгөөр ажил гүйцэтгэсэн хэд хэдэн тохиолдол илэрснийг УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр Хууль зүй, дотоод хэргийн Дэд сайдаар ажиллаж байхдаа олон нийтэд дэлгэж байсан юм.

Түүний "“Гудамж” төслийн хүрээнд хийгдсэн ажлуудын санхүүжилт анхаарал ихээр татсан. Жишээ нь, Атар өргөөгийн уулзвараас Яармагийн гүүр хүртэлх 1 км авто замын барилгын ажлыг хийнэ гээд анх 440.0 сая төгрөгийн гэрээ байгуулсан байгаа юм. Тэгснээ зураг төслийг нь хийсний дараа 1 тэрбум 895 сая төгрөг буюу анх тооцоолсон дүнгээсээ 4.3 дахин өсгөсөн байх жишээний.

Мөн 3, 4 дүгээр хорооллын эцсийн уулзварын өргөтгөл шинэчлэлийг “Пабликроуд” ХХК гүйцэтгэсэн. Энэ уулзварыг тухайн компани 300 сая  төгрөгөөр  зураг төсөл гараагүй байхад гүйцэтгэлээр санхүүжүүлэхээр гэрээ байгуулаад явсан. Нийт дүнгээрээ 1.3 тэрбум буюу эхний дүнгээсээ 4.3  дахин өндөр зарлага гаргасан нь ажлын хэсгийн шалгалтаар илэрсэн. Нэг ёсондоо хямд өртгөөр их ажил хийх дүр үзүүлж төсөл урьтаж авчихаад дараа нь түүнийхээ өртгийг хэд дахин өсгөж Хөгжлийн банкнаас ашиг хүүлдэг байдал нийтлэг болсон нь тодорхой байна" гэсэн ярилцлага одоо ч хэвлэлийн хуудаснаа дурайж байна. 

"Манай тѳсѳл байгуулагдсанаас хойш ѳнѳѳдрийг хүртэл Хѳгжлийн банкинд байсан 200 сая ам.долларын 40 хувь буюу 80 сая ам.доллараар бүтээн байгуулалтын ажил хийсэн. Үнэндээ бид 200 сая ам доллараар бүтээн байгуулалт хийсэн бол 33 уулзвар биш 99 уулзвар, 9-10 аймагт Гудамж төслийг хэрэгжүүлж одоогийн байгаагаас хэд дахин ихээр замын ачааллыг бууруулах боломж байсан" гэдгийг “Гудамж” төслийн захирлаар ажиллаж байсан Б.Батболд мөн хэвлэлд учирлаж байв.

Эндээс нэг зүйлийг харж болохоор. Тэр нь АН-ын эрх барихаараа бүтээн байгуулалт нэрийдлээр хэдэн арван тэрбум төгрөгийг төсөвлөдөг мөртлөө түүнийх нь ашиг шимийг ард түмэн биш дээд төвшиндөө л хувааж идсээр иржээ. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд асан Ц.Нямдорж ч "АН-ынхан өм цөм иддэг" гэж зүгээр ч нэг хэлээгүй нь лав. Ортой л үг, ханатай л байр суурь. Гэтэл АН-ынхны тарьсан балгыг ард түмэн хангалттай амсч дуусаагүй байхад өнөөдөр тэд энхийн цагаан тагтаа болон дахин эрх мэдлийн төлөө улайрч, улангасч эхэллээ.

Хамгийн гол нь, өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд утаа буурсан уу буурсан, эмх  замбараагүй газар олголтыг цэгцэлсэн үү цэгцэлсэн. Наад захын жишээ нь, "Туушиндалт" зөвшөөрөлгүйгээр явган хүний зам талбайд барьсан барилга байгууламжтай тэд тэмцсэн, үр дүнд хүрсэн. Бидэнд бодит үнэн чухал болохоос хэн нэгнийг шүүмжилж, харлуулснаараа гоё сайхан болчихгүй. Юу үнэн энэ л үнэн.

Ингэхэд Үүл баатрынхаа бараагүйг Д.Пүрэвдаваа нь гарч ирээд хийх шиг үлгэр байхгүй. Төсвөөс хумсалж, хулгайлж, хүүдээ, хүргэндээ тендер өгснөөрөө л илүү гарах байх. Хотыг удирдана гэдэг амаргүй. Өдөр бүр сэтгэл, зориг, багийн ажиллагаа шаарддаг учраас.

Г.Эрхэс