Монгол Улсын эдийн засгийн хамгийн гол хөдөлгөгч хүч юу вэ гэсэн асуултад одоогоос гурав, дөрвөн жилийн өмнө уул уурхай тэр дундаа зэс, нүүрс гэсэн хариулт өгдөг хүн олон байлаа. Яагаад гэвэл Оюутолгойн ил уурхайн олборлолт эхэлсэн 2010-2011 онд эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрч, хувь хувьсгалгүй дураараа дургиж дунд чөмгөөрөө жиргэж байсан. Зэсийн үнэ үргэлж тэнгэрт байх юм шиг сэтгэж, уул уурхайг шүтсэн хэсэгхэн зуурын солиорол эрчээ авч байв.
Залуу гэр бүлийн 500 мянга, хүүхэд бүрт 20 мянга, эх орны хишиг болгож иргэн бүртээ 1.5 сая төгрөг тараах зэргээр уул уурхайгаас орж ирсэн мөнгөө багтаах газраа олоогүй улстөрчид сонгууль угтаж, иргэдээ бэлэн мөнгөөр угжих бодлогыг хэрэгжүүлсэн гашуун түүхтэй. Гэвч цаг зуурын тансаглал нэгхэн жилээр хэмжигдсэн. Эргээд харахад, тэр их мөнгөөр хэдэн сургууль, хэдэн цэцэрлэг барих байсныгаа улстөрчид өөрсдөө ой тоондоо ортол ухаарсан учраас өнгөрсөн алдаагаа сөхөхийг тэр бүр хүсдэггүй. Адилхан л тараасан биз дээ гэх үгээр бие биеийхээ амыг таглачихдаг. 2013 оноос дэлхийн зах зээл дээр манай улсын эдийн засгийг хөдөлгөгч гол бүтээгдэхүүн болох зэс, нүүрсний үнэ огцом унаж эхэлсэн билээ.
Уул уурхайгаас хэт хараат байсан эдийн засаг ямар хэврэг юм бэ гэдгийг өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд харлаа. Миллярд 200-аар нь тээвэрлэж байсан нүүрсний экспорт одоо дөнгөж 200 саяар яригдаж байгаа. Зэсийн үнийг 6900 ам.доллараас огцом доошилж ирэх жил гэхэд бараг л 4500 ам.долларт хүрнэ гэсэн тооцоог гаргачихлаа. Уул уурхайг дагасан хөрөнгө оруулалт саарч, төсөв алдагдалтай болж, хэрэглээнээс хэтэрсэн зардлаа хумих гээд ч төсвийн сахилга батгүй монголчууд хямралтай хүссэн ч эс хүссэн ч нүүр тулгарлаа.
Цаашдаа хувь заяаны шоглоом юм даа хэмээн нүүрсний үнэ өсөхийг хүлээж суух уу. Эсвэл эдийн засгийг хөдөлгөх өөр хөшүүрэг олох уу гэдэг асуулт одоо бидний өмнө гарч ирлээ. Хөдөлгөгч өөр хөшүүрэг нь тэгээд юу байх вэ. Алт уу, аль эсвэл дотоодын зах зээлээ хангаж буй төмс хүнсний ногоо, улаанбуудай юу. Бид юуг түшиглэвэл хөгжих бол. Уул уурхайгаас өөр юугаараа дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөх вэ. Энэ асуултыг дан ганц улстөрчид ч гэхгүй иргэд өөрсдөө ч гэсэн бодож тунгаах цаг нь болсон байна.
Уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс хараат эдийн засгаа солонгоруулах бодлогыг төр нэн түрүүнд хэрэгжүүлэх нь өнөөдрийн шокоос эрсдэл багатай гарч чадах гарц нь юм. Эдийн засгийг солонгоруулах тухай асуудлыг яриагүй биш ярьсаан. Гэхдээ цөөхөн хүн. Нефтийн бүтээгдэхүүнээ өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болъё, жижиг дунд үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье, ядахдаа л оймсоо дотооддоо хийгээд өмсдөг болъё гэх мэтээр олон санал санаачлага гаргасан. Энэ талаархи төрийн бодлогууд ч ар араасаа гарсан. Гэвч эдийн засгийг солонгоруулах хамгийн гол зүйлээ зөв тодорхойлж чадаагүй.
Хөдөө аж ахуй гэсэн ерөнхий ойлголтоор хариулт өгсөөр өнөөдрийг хүрсэн нь харамсалтай. Харин АН-ын Засгийн газар төр барьснаас хойш малаа, махаа үнэд оруулах ёстой гэсэн бодлого гаргаж ирсэн. Энэ бол хожуу ч гэсэн төрийн олж харсан хамгийн зөв бодлого юм. Солонгоруулах бүтээгдэхүүн нь юу юм бэ гэсэн асуултад хариулт олж чадсан. Монгол Улсад хамгийн том баялаг бол мал аж ахуй. Малын түүхий эд, мах, сүү цагаан идээ бол Монголын эдийн засгийг солонгоруулах гарц гаргалгаа. Р.Бурмаа сайд ажлаа авснаас хойш махны чанар стандартын тухай ярих болов. Ерөнхий сайд нь явахдаа махаа сурталчилж байгаад ирдэг боллоо. Гадны албан томилолт бүрт махны экспортын асуудал зүй ёсоор яригддаг болсон байна. Одоо л 70 сая малныхаа ид шидийг бид үзэх нь.
Гуравхан сая хүн амтай атлаа 70 сая /хонин толгойгоор/ малтай атлаа яагаад малаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, махаа хямд идэж болохгүй юм бэ гэдгийг олон жил ярьсан. Гадаадын зах зээл байтугай дотооддоо 20 жил махны хэрүүл хийсэн. Үнэ, чанарын талаар байнга л хэлэлцэж, хэрэлддэг. Ченжийн сүлжээнээс малчдаа салгаж чадаагүй.
Тэгвэл энэ бүх асуудлыг цэгцлэх бодлого Р.Бурмаа сайдын үед ажил хэрэг болох эхлэл тавигдлаа. Сүүлийн 20 гаруй жил мах, мал экспортлоно гэж Монгол Улс ярьсан ч, бодит, үр дүнтэй ажил болж чадахгүй нь хууль эрх, зүйтэй холбоотой байсан. Яагаад гэвэл гадаадын улс орнууд манайхаас мах авахыг хүсдэг ч чанар аюулгүй байдлын асуудал хөндөгддөг. Малын халдварт өвчин их гардаг, чанарын асуудал баталгаатай эсэхийг ярьдаг учраас энэ асуудлыг хэрхэх вэ гэдгийг өнөө хэр шийдэж чадаагүй юм.
Бэлчээрийн мал халдварт өвчин, чанарын талаасаа гадны шаардлагад нийцэхгүй бол энэ бааз сууриа түшиглээд эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх боломж ч манайд хангалттай байна. Сэлэнгэ аймгийн үржил шимт газар нутагт эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх боломж байсаар байхад үүнийг ажил хэрэг болгож чадаагүй. Тэгсэн атлаа Дорнодын Халх голд хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүс байгуулах гэхээр бүгдээрээ нийлээд занаж зүхээд эхлэх нь гачлантай. Гадны улс орон газраа биш бид махаа өгөхөөр гэрээ хэлцэл яригдаад эхэлчихлээ. Төрийн гаргасан бодлого газар худалдах биш харин хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүс байгуулж тэнд эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлж гадныхны хүсээд байгаа шилмэл үүлдэрийн малын мах, махан бүтээгдэхүүнийг бэлтгэх тухай. Хөдөө аж ахуйн эрүүл ахуйн загвар лаборатори, эрчимжсэн мал аж ахуйн бүсийг Халх голд байгуулснаар газар нутгийн хувьд ч хамгийн боломжтой хувилбар. Тиймээс цөөхөн хэдэн хүний эсэргүүцлээр энэ том ажил, төрийн зөв бодлого орхигдох учиргүй. Төр гаргасан бодлогодоо эзэн шиг эзэн баймаар байна. Эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх төрийн бодлого хэрэгжиж, эдийн засгийг махаар солонгоруулмаар байна. Мөн 20 жил хэрэлдсэн хууль эрхзүйн орчноо ч сайжруулъя.
Салбарын яамнаас гаргасан урьдчилсан тооллогоор Монгол Улс 2015 оны эхний хагас жилд 70.6 толгой малтай болсон байна. Улсын хэмжээнд мал төхөөрөх, эхлэн боловсруулах 42 үйлдвэр, хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүний 145, хагас боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүний 21 үйлдвэр байдаг аж. Монгол Улс өнөөдрийн байдлаар ОХУ, БНХАУ, Япон, Казахстан, Вьетнам болон Арабын улсуудтай мал эмнэлгийн салбарт хамтран ажиллаж, малын гаралтай бүтээгдэхүүн экспортлох, импортлох үеийн хорио цээрийн нөхцлүүдийг харилцан тохиролцон гэрээ хэлэлцээр байгуулан ажиллаж иржээ.
Үүний үр дүнд БНХАУ-ын Чанарын хяналт шалгалт, хорио цээрийн ерөнхий газрын бүртгэл, гэрчилгээжүүлэлтийн газраас Монголын мал төхөөрөх, мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах таван үйлдвэрт экспортын зөвшөөрөл олгожээ. 2015-2016 онд дотоодын хэрэгцээнд 10.4 сая, экспортод 5.6 сая толгой малын мах бэлтгэхээр төлөвлөсөн сайхан мэдээтэй 2016 оныг угтах гэж байна. Мах бэлтгэлд зориулж 180 тэрбумыг Засгийн газраас гаргажээ. Төр бодлогоор энэ ажлыг дэмжиж эхэлсэн байна.
Махыг экспортод гаргах ажил хоёр алхам урагшилчихлаа. Цаашлаад бидний 20 жил хэрэлдсэн хууль, эрхзүйн орчныг боловсронгуй болгох ажлыг Р.Бурмаа сайд эхлүүллээ. Тэрбээр, УИХ-д Малын эрүүл, аюулгүй байдлын тухай хуулийн төслийг өргөн барьсан юм байна. Хэрэв энэ хууль батлагдаад тус салбарын үйл ажиллагаа нэг бүтцэд ороод жигдэрчихвэл ДМАЭМБ-аас тавих шаардлагыг хангахад нэг алхам урагшилна гэсэн үг. Дээрээс нь малын эрүүл ахуйг шалгах, мэргэжлийн лаборатори, урвалд ашиглах бодисын хангамжийг нэмэх. Мөн дэлхийн стандартад нийцсэн лабораторид ажиллах боловсон хүчин буюу малын эмч, технологи ч нарыг бэлдээд ашиглавал, зөвхөн ОХУ, БНХАУ-д мах экспортлоно гэж ярихгүй. ДМАЭМБ-д нэгдсэн 180 оронд мах, махан бүтээгдэхүүнээ гаргах боломж бүрдэнэ.
Энэ хэрээрээ ч малчдын нийгмийн асуудал шийдэгдэнэ. Орон нутагт ажлын байрууд нэмэгдэж, нэг өвлийн зуднаар навс хямдарч, хавар нь үнэд ордог дамын ченжийн сүлжээгээр хөгжиж буй махны бизнес эмхэндээ орох нь ээ. Боловсруулах үйлдвэр барих тухай яриа 5, 10 жилээр яригдаж буй энэ үед эдийн засгийн хурдан хугацаанд солонгоруулах гарц эндээс өөр харагдахгүй байна.
Б.Тогтох
Залуу гэр бүлийн 500 мянга, хүүхэд бүрт 20 мянга, эх орны хишиг болгож иргэн бүртээ 1.5 сая төгрөг тараах зэргээр уул уурхайгаас орж ирсэн мөнгөө багтаах газраа олоогүй улстөрчид сонгууль угтаж, иргэдээ бэлэн мөнгөөр угжих бодлогыг хэрэгжүүлсэн гашуун түүхтэй. Гэвч цаг зуурын тансаглал нэгхэн жилээр хэмжигдсэн. Эргээд харахад, тэр их мөнгөөр хэдэн сургууль, хэдэн цэцэрлэг барих байсныгаа улстөрчид өөрсдөө ой тоондоо ортол ухаарсан учраас өнгөрсөн алдаагаа сөхөхийг тэр бүр хүсдэггүй. Адилхан л тараасан биз дээ гэх үгээр бие биеийхээ амыг таглачихдаг. 2013 оноос дэлхийн зах зээл дээр манай улсын эдийн засгийг хөдөлгөгч гол бүтээгдэхүүн болох зэс, нүүрсний үнэ огцом унаж эхэлсэн билээ.
Уул уурхайгаас хэт хараат байсан эдийн засаг ямар хэврэг юм бэ гэдгийг өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд харлаа. Миллярд 200-аар нь тээвэрлэж байсан нүүрсний экспорт одоо дөнгөж 200 саяар яригдаж байгаа. Зэсийн үнийг 6900 ам.доллараас огцом доошилж ирэх жил гэхэд бараг л 4500 ам.долларт хүрнэ гэсэн тооцоог гаргачихлаа. Уул уурхайг дагасан хөрөнгө оруулалт саарч, төсөв алдагдалтай болж, хэрэглээнээс хэтэрсэн зардлаа хумих гээд ч төсвийн сахилга батгүй монголчууд хямралтай хүссэн ч эс хүссэн ч нүүр тулгарлаа.
Цаашдаа хувь заяаны шоглоом юм даа хэмээн нүүрсний үнэ өсөхийг хүлээж суух уу. Эсвэл эдийн засгийг хөдөлгөх өөр хөшүүрэг олох уу гэдэг асуулт одоо бидний өмнө гарч ирлээ. Хөдөлгөгч өөр хөшүүрэг нь тэгээд юу байх вэ. Алт уу, аль эсвэл дотоодын зах зээлээ хангаж буй төмс хүнсний ногоо, улаанбуудай юу. Бид юуг түшиглэвэл хөгжих бол. Уул уурхайгаас өөр юугаараа дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөх вэ. Энэ асуултыг дан ганц улстөрчид ч гэхгүй иргэд өөрсдөө ч гэсэн бодож тунгаах цаг нь болсон байна.
Эдийн засгаа хэрхэн солонгоруулах вэ
Уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс хараат эдийн засгаа солонгоруулах бодлогыг төр нэн түрүүнд хэрэгжүүлэх нь өнөөдрийн шокоос эрсдэл багатай гарч чадах гарц нь юм. Эдийн засгийг солонгоруулах тухай асуудлыг яриагүй биш ярьсаан. Гэхдээ цөөхөн хүн. Нефтийн бүтээгдэхүүнээ өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болъё, жижиг дунд үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье, ядахдаа л оймсоо дотооддоо хийгээд өмсдөг болъё гэх мэтээр олон санал санаачлага гаргасан. Энэ талаархи төрийн бодлогууд ч ар араасаа гарсан. Гэвч эдийн засгийг солонгоруулах хамгийн гол зүйлээ зөв тодорхойлж чадаагүй.
Хөдөө аж ахуй гэсэн ерөнхий ойлголтоор хариулт өгсөөр өнөөдрийг хүрсэн нь харамсалтай. Харин АН-ын Засгийн газар төр барьснаас хойш малаа, махаа үнэд оруулах ёстой гэсэн бодлого гаргаж ирсэн. Энэ бол хожуу ч гэсэн төрийн олж харсан хамгийн зөв бодлого юм. Солонгоруулах бүтээгдэхүүн нь юу юм бэ гэсэн асуултад хариулт олж чадсан. Монгол Улсад хамгийн том баялаг бол мал аж ахуй. Малын түүхий эд, мах, сүү цагаан идээ бол Монголын эдийн засгийг солонгоруулах гарц гаргалгаа. Р.Бурмаа сайд ажлаа авснаас хойш махны чанар стандартын тухай ярих болов. Ерөнхий сайд нь явахдаа махаа сурталчилж байгаад ирдэг боллоо. Гадны албан томилолт бүрт махны экспортын асуудал зүй ёсоор яригддаг болсон байна. Одоо л 70 сая малныхаа ид шидийг бид үзэх нь.
Гуравхан сая хүн амтай атлаа 70 сая /хонин толгойгоор/ малтай атлаа яагаад малаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, махаа хямд идэж болохгүй юм бэ гэдгийг олон жил ярьсан. Гадаадын зах зээл байтугай дотооддоо 20 жил махны хэрүүл хийсэн. Үнэ, чанарын талаар байнга л хэлэлцэж, хэрэлддэг. Ченжийн сүлжээнээс малчдаа салгаж чадаагүй.
Тэгвэл энэ бүх асуудлыг цэгцлэх бодлого Р.Бурмаа сайдын үед ажил хэрэг болох эхлэл тавигдлаа. Сүүлийн 20 гаруй жил мах, мал экспортлоно гэж Монгол Улс ярьсан ч, бодит, үр дүнтэй ажил болж чадахгүй нь хууль эрх, зүйтэй холбоотой байсан. Яагаад гэвэл гадаадын улс орнууд манайхаас мах авахыг хүсдэг ч чанар аюулгүй байдлын асуудал хөндөгддөг. Малын халдварт өвчин их гардаг, чанарын асуудал баталгаатай эсэхийг ярьдаг учраас энэ асуудлыг хэрхэх вэ гэдгийг өнөө хэр шийдэж чадаагүй юм.
Бэлчээрийн мал халдварт өвчин, чанарын талаасаа гадны шаардлагад нийцэхгүй бол энэ бааз сууриа түшиглээд эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх боломж ч манайд хангалттай байна. Сэлэнгэ аймгийн үржил шимт газар нутагт эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх боломж байсаар байхад үүнийг ажил хэрэг болгож чадаагүй. Тэгсэн атлаа Дорнодын Халх голд хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүс байгуулах гэхээр бүгдээрээ нийлээд занаж зүхээд эхлэх нь гачлантай. Гадны улс орон газраа биш бид махаа өгөхөөр гэрээ хэлцэл яригдаад эхэлчихлээ. Төрийн гаргасан бодлого газар худалдах биш харин хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүс байгуулж тэнд эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлж гадныхны хүсээд байгаа шилмэл үүлдэрийн малын мах, махан бүтээгдэхүүнийг бэлтгэх тухай. Хөдөө аж ахуйн эрүүл ахуйн загвар лаборатори, эрчимжсэн мал аж ахуйн бүсийг Халх голд байгуулснаар газар нутгийн хувьд ч хамгийн боломжтой хувилбар. Тиймээс цөөхөн хэдэн хүний эсэргүүцлээр энэ том ажил, төрийн зөв бодлого орхигдох учиргүй. Төр гаргасан бодлогодоо эзэн шиг эзэн баймаар байна. Эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх төрийн бодлого хэрэгжиж, эдийн засгийг махаар солонгоруулмаар байна. Мөн 20 жил хэрэлдсэн хууль эрхзүйн орчноо ч сайжруулъя.
Ирэх онд 5.6 сая толгой малын мах экспортод гаргана
Салбарын яамнаас гаргасан урьдчилсан тооллогоор Монгол Улс 2015 оны эхний хагас жилд 70.6 толгой малтай болсон байна. Улсын хэмжээнд мал төхөөрөх, эхлэн боловсруулах 42 үйлдвэр, хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүний 145, хагас боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүний 21 үйлдвэр байдаг аж. Монгол Улс өнөөдрийн байдлаар ОХУ, БНХАУ, Япон, Казахстан, Вьетнам болон Арабын улсуудтай мал эмнэлгийн салбарт хамтран ажиллаж, малын гаралтай бүтээгдэхүүн экспортлох, импортлох үеийн хорио цээрийн нөхцлүүдийг харилцан тохиролцон гэрээ хэлэлцээр байгуулан ажиллаж иржээ.
Үүний үр дүнд БНХАУ-ын Чанарын хяналт шалгалт, хорио цээрийн ерөнхий газрын бүртгэл, гэрчилгээжүүлэлтийн газраас Монголын мал төхөөрөх, мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах таван үйлдвэрт экспортын зөвшөөрөл олгожээ. 2015-2016 онд дотоодын хэрэгцээнд 10.4 сая, экспортод 5.6 сая толгой малын мах бэлтгэхээр төлөвлөсөн сайхан мэдээтэй 2016 оныг угтах гэж байна. Мах бэлтгэлд зориулж 180 тэрбумыг Засгийн газраас гаргажээ. Төр бодлогоор энэ ажлыг дэмжиж эхэлсэн байна.
Махыг экспортод гаргах ажил хоёр алхам урагшилчихлаа. Цаашлаад бидний 20 жил хэрэлдсэн хууль, эрхзүйн орчныг боловсронгуй болгох ажлыг Р.Бурмаа сайд эхлүүллээ. Тэрбээр, УИХ-д Малын эрүүл, аюулгүй байдлын тухай хуулийн төслийг өргөн барьсан юм байна. Хэрэв энэ хууль батлагдаад тус салбарын үйл ажиллагаа нэг бүтцэд ороод жигдэрчихвэл ДМАЭМБ-аас тавих шаардлагыг хангахад нэг алхам урагшилна гэсэн үг. Дээрээс нь малын эрүүл ахуйг шалгах, мэргэжлийн лаборатори, урвалд ашиглах бодисын хангамжийг нэмэх. Мөн дэлхийн стандартад нийцсэн лабораторид ажиллах боловсон хүчин буюу малын эмч, технологи ч нарыг бэлдээд ашиглавал, зөвхөн ОХУ, БНХАУ-д мах экспортлоно гэж ярихгүй. ДМАЭМБ-д нэгдсэн 180 оронд мах, махан бүтээгдэхүүнээ гаргах боломж бүрдэнэ.
Энэ хэрээрээ ч малчдын нийгмийн асуудал шийдэгдэнэ. Орон нутагт ажлын байрууд нэмэгдэж, нэг өвлийн зуднаар навс хямдарч, хавар нь үнэд ордог дамын ченжийн сүлжээгээр хөгжиж буй махны бизнес эмхэндээ орох нь ээ. Боловсруулах үйлдвэр барих тухай яриа 5, 10 жилээр яригдаж буй энэ үед эдийн засгийн хурдан хугацаанд солонгоруулах гарц эндээс өөр харагдахгүй байна.
Б.Тогтох
Эх сурвалж: www.mminfo.mn
