Таван толгойн нүүрсний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, улс орны хөгжил дэвшил болоод ард түмний ахуй амьдралд бодитой нөлөөлөхийг “Өдрийн сонин” удаа дараа бичиж байсан. Улстөрчдийн увайгүй эрх ашиг, эх орон ард түмэн гэх хий хоосон хийрхэгчдийн популист үйлдэл гээд олон зүйл улс орны хувь заяанд аанай л нөлөөлдгөөрөө нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Ерөөс уул уурхайг хэн хүнгүй зүхсэний үр дүнд Таван толгойн орд таг зогсч, горыг нь энгийн ядарсан иргэд амсч байв.
Жараад оны сүүлч далаад оны эхэн үеийн нэг хошин дуу бий.
“Таван төгрөгөө яасан бэ
Танзуур бурамнаас өгсөн үү
Танзуур бурмаа яасан бэ
Таньдаг хүндээ өгчихсөөн
Таньдаг хүн чинь яасан бэ
Таксинд суугаад жилийсээн” гэдэг шиг санагдана. Ялих шалихгүй юмнаас мөнгөө үрчихсэн хүний тийм нэг дүр зураг уг хошин дуунаас харагдаад байдаг. Үүн шиг монголчууд бид “Таван толгой”-гоо үнс шороо болгохоо алдсан. Хятадын “Чалко” компанитай таван жилийн тогтвортой байдлын гэрээ гээчийг байгуулж 250 сая ам.доллар авсан. Ингээд тухайн үед засаг барьж байсан Монгол ардын намын нөхөд халамж нэрээр ард түмэнд зүгээр тараачихсан байдаг. Үнс шороо болгоод цацчихсан нь тэр.
Дараа нь “Эрдэнэс Таван толгой” компанийг удирдахаар томилогдож очсон нөхөд шинээр ажлаа эхэлье, бүтээн байгуулалт эхлүүлье, нүүрсээ өндөр үнээр заръя гээд дайртал өнөө гэрээний заалтын дагуу “Ирэх таван жилд зөвхөн Чалкод нүүрсээ зах зээлийн ханшаас хоёр дахин хямд үнээр зарна, өөр газар борлуулахыг бид хориглоно” гээд Хятадын тал даналзаж, хөөрхий монголчуудыг гарах гарцгүй болгож байсан түүхийг бид мэднэ. Ийм л хөөрхийлөлтэй зам мөрийг туулж ирсэн “Таван толгой”-н тавилан хоёр сарын өмнө бас л дайвалзаж эхэлсэн.
Ард иргэдийн эзэмшиж буй 1072 ширхэг хувьцаа шөнийн цагаар хятадуудын гарт орж балрахаа алдсан. 1072 хувьцааг иргэдийн гар дээрээс бэлэн худалдаж авч байна гэх сургаар ажилтай ажилгүй, эр, эм хамаагүй бүгд гудманд гарч, бүтэн сар гаруй хугацаанд өнөө “1072”-оо зарах гэж горьдлого тээн шороон дээр хэвтсэн.
Гэтэл сүүлийн үед Таван толгойтой холбоотой гэгээтэй мэдээ ар араасаа цуварч дуулдах боллоо.
Тэр бүгдээс түүвэрлэн хүргэвэл Монголын нүүрсний экспорт ганцхан сарын дотор 1.98 саяас гурван сая тоннд хүрч огцом өссөн. Энэ нь Хятад улс Хойд Солонгосоос авах нүүрснийхээ хэмжээг хоёр сарын өмнөөс эрс багасгасантай холбоотой. Өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард гэхэд Хойд Солонгосоос Хятад руу экспортолсон нүүрсний хэмжээ 1.53 сая тонн болсон нь гуравдугаар сарынхаас 35 хувь, өмнөх оны мөн үеэс 20.5 хувь буурсан байна.
Энэ сарын эхээр Арлын оронд төрийн айлчлал хийгээд ирсэн Их хурлын даргын айлчлалын гол үр дүн нь Тавантолгойн хүрэн нүүрстэй холбогдсон. Тодруулбал, Тавантолгойн хүрэн нүүрсийг ашиглаж, цэвэр технологийн төвийг байгуулах чиглэлд хамтран ажиллаж, япон технологийг Монголдоо бий болгох гэнэ. Энэ хүрээнд зүүн чиглэлийн төмөр зам, нүүрс химийн цогцолбор, туршилтын үйлдвэрийг байгуулах ажлыг үе шаттай явуулах аж. Нүүрсийг дахин боловсруулах технологи Японд туршигдаж, амжилттай ашиглагдаж байгаа. Эхний ээлжинд нүүрсийг хийжүүлж, хийгээрээ цахилгаан станц ажиллуулж, түүнчлэн дагалдах элементүүдийг ашиглан нүүрс химийн үйлдвэр байгуулах юм байна.
“Цэвэр нүүрсний технологийг нэвтрүүлснээр Япон, Монголын харилцааны гол түншлэл нүүрс болно” гэдгийг спикер онцолж байлаа. Нүүрсний цахилгаан станцаар дэлхийд манлайлж 40.5 гигаваттын хүчин чадалтай нүүрсний зуу шахам цахилгаан станцынхаа хүчин чадлыг тавин хувиар нэмэгдүүлж 61 гигаватт болгохыг зорьж буй Японтой манай улс ийнхүү эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр хийсэн. Энэ бол улс орны хувьд маш том бүтээн байгуулалтын гүүр тавигдаж байгаа явдал. Азийн Монгол хөгжил дэвшлээрээ гараад өглөө гэсэн үг. Монголын нүүрсний хувь заяа ингэж таатайгаар эргэн, ёстой л нөгөө алтан үе нь ирлээ гэх бодлыг бататгах гэсэн мэт бас нэг үйл явдал болсон.
Ядаж байхад Австралид үер болдог нь юу вэ. Сидней хотын түүхэнд сүүлийн зуун жил тохиогоогүй үерийн гамшиг боллоо гэж Австралийн Онцгой байдлын яам мэдээлсэн. Үерт автсан Куйнслэнд, шинэ өмнөд Уэйлс зэрэг газрууд нь Австралийн уул уурхайн бүс нутаг. Үндсэндээ Австралийн сайн коксжих нүүрсний цөм нь болсон 30 шахам уурхай тэнд бий ажээ. Энэ бүх үйл явцтай давхцуулаад 1072 ширхэг хувьцааны 30 хувь буюу 322 ширхэг хувьцааг 300 мянган төгрөгөөр иргэдээсээ худалдаж авахаар болсноо Монголын Засгийн газар зарлалаа.
“2012 оны дөрөвдүгээр сарын байдлаар 2.858.000 иргэн хувьцаа эзэмшиж байснаас нийтдээ 278 мянган оюутанд 138 тэрбум төгрөг, Эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл хэлбэрээр 615 мянган иргэнд 4.8 тэрбум төгрөгийг хэсэгчлэн, ахмад болон хөгжлийн бэрхшээлтэй 322 мянган иргэнд 322 тэрбум төгрөг, нийтдээ давхардсан тоогоор нэг сая 216 мянган иргэнд 464.8 тэрбум төгрөгийг бүхэлд нь болон хэсэгчлэн мөнгөжүүлэх ажлыг хийсэн. Өнөөдрийн байдлаар 18 хүртэлх насны хүүхдүүдийг оролцуулалгүйгээр тооцвол, нэг сая 650 мянган иргэний хувьцаа мөнгөжөөгүй байна. Үүнтэй холбогдуулан санхүүжилтийн эх үүсвэрийг шийдвэрлэлээ” гэж Засгийн газрын тэргүүн албан ёсоор мэдэгдсэн.
Энэ бүх үйл явцыг нийлүүлээд Таван толгойн тухай гэгээлгээр, ирээдүйтэйгээр, итгэл үнэмшилтэйгээр төсөөлж болохоор байна. Ард иргэд 1072 хувьцаагаа захын нэг зуугуул хужаад царай алдаж өгснөөс Монголынхоо төрд худалдсан нь хамаагүй дээр байлгүй. Харин Засгийн газар үүнээс ч эрт ийм шийдвэр гаргах байсан юм. Энэ бол өнөө маргаашаа бус алс ирээдүйгээ харсан зөв зүйтэй шийдвэр болсныг олон түмэн талархан хүлээж авч байгаа. 2016 оны УИХ-ын ээлжит сонгуулиар байгуулагдах шинэ төр засгийн хамгийн гол анхаарч, нарийн нягт төвлөрөх ажил яалт ч үгүй Таван толгой гэдэг нь хэнд ч мэдрэгдэхээр байна.
Монголчууд үйлдвэрлэлийг бий болгож, уул уурхайгаа түшиглэж хөгжинө гэдгийг олон улсын шинжээч, эдийн засагчид хэлдэг. Бид хөгжил дэвшлийнхээ гараан дээр ирээд буй энэхүү түүхэн цагт монгол хүн бүрийн амьдрал, хувь заяатай салшгүй холбоотой Таван толгой, Оюу толгойгоо хөдөлгөх тийм шийдэмгий , үр бүтээлтэй төр засгийг сонгох учиртай.
Оюун толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил өнгөрөгч онд шийдэгдсэн. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтад нийт зургаан тэрбум ам.доллар шаардагдахаас 4.4 тэрбум ам.долларыг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас урт хугацаатайгаар зээлсэн.Тус зээлийн баталгааг “Рио-Тинто” компани гаргаж, үлдсэн 1.6 тэрбум долларыг Оюу толгой компани дотоодоосоо босгохоор болсныг бид мэднэ. Оюун толгойн хоёр дахь шатны төсөл хэрэгжсэнээр гурван мянган хүн ажлын байраар хангагдаж, жилдээ 1.2 тэрбум долларыг Монголын эдийн засагт оруулна гэх урьдчилсан тоон үзүүлэлт гараад байгаа билээ. Тэгвэл дэлхийд дээгүүр бичигддэг Таван толгой хөдөлчихвөл юу болох билээ.
Өмнөд хөрш маань нүүрсний хэрэглээгээр дэлхийн зах зээлд ноёлох суурь тавигдаж байна. Газрын тос, эрчим хүчний дэлхийн томоохон компаниуд арван жилийн дараа дэлхийн нүүрсний эрэлт дээд цэгтээ хүрэхийг онцлоод, хамгийн их худалдан авагчаар урд хөршийг зарласан. Энэ бүхэн монголчууд бидэнд асар их нөөц боломж нээгдсэнийг, үйлдвэрлэл, бүтээн байгуулалтын эрин үе эхэлж байгааг сануулж буй хэрэг.
Тиймийн учир Таван толгойгоо хөдөлгөх төр засгаа сонгож, уул уурхайн эсрэг ганц үг хийсэн бүхнийг хойш тавих цаг иржээ. Энэ нь монголчуудын амьдралын гол шаардлага болоод байна. Ингэснээр бид их бүтээн байгуулалт хөгжил цэцэглэлтийнхээ зам мөрт эргэлт буцалтгүй орно. Одоо бол яах вэ, Таван толгойгоосоо танзуур бурамхан л олж байна. Харин энэ удаагийн сонголт бидэнд ихийг хэлж өгөх болно.
Б.Батболд
