Сэтгүүлч Б.Ганчимэг (Монгол Улсын Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн)

УИХ дахь МАН–ын бүлгийн эдийн засгийн зөвлөх, Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч асан Б.Жавхлан ярьж байна.

-Манай банк санхүүгийн салбарын нэгэн өвөрмөц имидж болж явдаг залуу зүтгэлтэн зоригтой  шийдвэр гаргаж, ширүүхэн өрсөлдөөн рүү хөл тавьжээ. Юуны өмнө миний урилгыг хүлээж авсанд баярлалаа. Хоёулаа яриагаа шууд л өнөөгийн цаг үеэс эхлэе. Энэ удаагийн сонгуулиар олон хачирхалтай үйл явдлууд өрнөж байна. Д.Лүндээжанжанцан, Г.Уянга зэрэг улстөрчдийн тойргууд дээр ижил нэртэй хүмүүсийг дэвшүүлсэн тохиолдол сонсогдож байна.  Бас таны тойрогт баахан Жавхлан байгаа гэх юм. Бүр тантай адилхан овогтой Б.Жавхлан байгаа гэж дуулсан. Энэ үнэн үү?

-Юуны өмнө намайг ярилцлагынхаа зочноор урьсанд баярлалаа. Миний  хувьд тойргийн тухайд өөр сонголт байхгүй. Учир нь би Дархан хотод төрж,  өссөн Дарханы унаган хүүхэд. Намаас ч бас үүрэг өглөө. Өөрийн чинь хэлдгээр энэ жилийн сонгууль нэлээд амаргүй нөхцөл байдал дунд болох байх. Угаасаа амар тойрог, амар сонгууль ч гэж юу байхав. Дархан маань өөрөө их залуу хот.  Дарханд төрж өссөн залуучууд одоо 40 гарцгааж байна. Энэ утгаараа нэг үеийн Дарханы хүүхдүүд эрийн цээнд хүрцгээж, төрөлх дошин дээрээ өрсөлдөх цаг нь болж дээ. Үзэгдлийнх нь хувьд би энэ үйл явдлыг гэрэл гэгээтэй талаас нь харж байгаа. Нөгөө талаараа нэгэнт өрсөлдөөн юм болохоор янз бүрийн тохиолдлууд гарч байна. (инээв) Таны асууж байгаа зүйл үнэн. Манай тойрог дээр Жавхлан нэртэй  хэд хэдэн хүн нэр дэвшиж байгаа. Нөгөөтэйгүүр монгол хүн болгон Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийнхээ дагуу сонгох, сонгогдох эрхтэй. Ялангуяа амидаа нар ингэж нэг тойрог дээр таарч байгаа явдлыг сонгууль улам  сонирхолтой болох байх гэж хараад байгаа шүү дээ.

-Та ямар гэнэн юм бэ. Ийм зүйл дээр этик бодох хэрэг байна уу. Энэ чинь ойрхон зуурын л мэх шүү дээ. Сонгогчдыг гэнэн гэж үзсэн, сонгогчдын оюун санааг төөрөлдүүлж болно гэж харсан явуургүй аргачлал гэж харж байна.

-Би сонгуулийг аль болох эергээр явуулъя л гэж бодож байгаа. Өөрийнхөө баримталж байгаа зарчмаа л танд хэлж байна. Өөрийн тань хэлсэн шиг сонгуулийн хар талын технологи болгож хэрэв ингэж орж ирж байгаа бол харамсалтай л хэрэг. УИХ-д хоёр Жавхлан өрсөлдөнө. Иргэдийн хуралд бас нэг Жавхлан дэвшиж байгаа гэсэн. Амидаа нартайгаа тааралдаж, гар барьж уулзах байх. Би Дарханчууддаа итгэж байгаа. Элдэв явуургүй аргад төөрөлдөлгүй сонголтоо хийчих байх аа.

-Эрх баригч АН-ын хувьд нэлээн хүч хаях байх. Дарханы АН маш хүнд байдалд орсон. Янз бүрийн бүлэглэлийн атганд, хэд хуваагдчихсан. Шинэ залуу хүмүүс орж ирээд ажиллах гэхээр хавчиж явуулдаг. Мэдээж тэр нөхдүүд хууль бус ил далд пиар ирэх л байх. Тиймэрхүү дайралтад хэр бэлдсэн бэ?

-Сонгуульд орж байгаа юм чинь өөрийгөө хэр чадлаараа л бэлдсэн. Ямар хэмжээнд бэлдсэнээ сонгуулийн өдөр л харна даа. Би сайн санадаг юм. 1990 онд анх ардчилсан хөдөлгөөн эхэлж байхад яг зэрэгцээд л Дарханд өрнөж байсан. Хот суурин газар, шинэ хот, монголчуудын бүтээн байгуулсан соёл иргэншил гэдэг утгаараа мэдээлэлд их ойрхон л доо, манай Дархан. Ер нь ардчилсан үзэл, ардчиллын суурь сайтай хот гэж би боддог. Энэ бол муу зүйл  биш шүү дээ. Манай нам ч гэсэн монголын ардчиллыг анх өлгийдөж авсан улс төрийн хүчнүүдийн нэг гэж ойлгодог. Манай нам ч, АН ч тэр хотод ардчилсан үзлийг дэмжиж хөгжүүлж авч явж ирсэн.

-Таныг сонгуульд нэр дэвшихээр шийдэж, төрийн албанаас чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гаргахад, эрх баригч намын зүгээс чөлөөлөхгүй гэж үзсэн. Дарханд нэр дэвших сургаар л эвгүйцэж байна даа харж байлаа ?

-Ганчимэг сэтгүүлчээ, ний нуугүй хэлэхэд намайг албанаас чөлөөлөхгүй гэхэд эхлээд би их баяртай хүлээж авсан ш дээ. Төрийн албанд олон жил ажилласан хүн болохоор эхлээд тэгж л хүлээж авдаг юм билээ. Би яг салбартаа 20-н жил ажилласан байна. Хувийн шийдвэрээ гаргаад албанаас чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өгөхөд дээд байгууллагын зүгээс “Чөлөөлөхгүй ээ, энэ хүн ажлаа хий” гэхээр мэргэжлийн талаасаа намайг үнэлж байна гэж ойлгож хүндэтгэлтэй хүлээж авсан. Миний хувьд ажил хэргийн нэр хүндийг минь үнэлсэн явдал гэж харж баярласан. Гэхдээ нөгөө талаас нэгэнт миний гаргасан шийдвэр, бас намаас өгч байгаа үүрэг даалгавар, надад хүлээлгэж буй итгэл. Улс төрийн хариуцлага шүү дээ. Энэ бүхнийг бодоод тэр өдөртөө би эргүүлээд хүсэлтээ гаргасан. Манай  Д.Хаянхярваа гишүүн энэ хүсэлтийг дэмжиж ахиж УИХ руу оруулсан. Тэгээд л УИХ өөрийн эрх мэдэл, үүргийнхээ хүрээнд шийдвэрээ гаргаж, намайг ажлаас чөлөөлсөн. Эхний  чөлөөлөхгүй гэдэг шийдвэрт би ерөөсөө эмзэглээгүй. УИХ бол УИХ шүү дээ. Төв банкны удирдах дээд байгууллага. Намайг чөлөөлөх, томилох бүх эрх үүрэг нь УИХ дээр байдаг. Үүргийнхээ дагуу л ажилласан. Тэгэхээр нэг их айхтар бэлтгэлтэй, улс төрийн зорилготой явдал боллоо гэж би бодоогүй.

-Эдийн засагчид бол улс төр болон нийгмийн асуудлуудыг арай өөр өнцгөөс хардаг л даа. Тэр шинж танаас ч гэсэн ажиглагдаж байна. Гэхдээ улс төр гэдэг бол өөрөө их өөр. Олон өнцөгтэй. Ямар ч гоё, гэрэл гэгээтэй натурын эсрэг хатуу тоглолтууд, санаанд оромгүй дайралтууд орж ирж байдаг газар.

-Тийм л байх.

-Дархан хотыг Монголын оюун санааны ертөнцөд нөлөөтэй том хот гэдгийг мэднэ. Манайх цөөхөн хоттой улс. Тэр тусмаа Дархан шинэ, хуучин гэсэн соёлын ялгаатай өвөрмөц бүтэцтэй. Оросууд олноороо амьдарч байсан,  социализмын үед нэлээн хөгжсөн газар. Гэхдээ таны өсөж торнисон бага наснаас хойш ерөнхий хөгжил нь хэр урагшаа ахисан бэ?

-Дархан хот маань хөгжиж ирсэн. Хөгжилгүй яахав. Гэхдээ Дарханы хөгжлийг хоёр үе шаттай хармаар юм шиг санагддаг. 1990 он хүртэл, өөрөөр хэлбэл байгуулагдсан цагаасаа хойш социализмын үед 30-аад жил хөгжиж ирэхдээ хөгжлийнх нь бүтэц зорилго нь маш тодорхой байсан. 1960 онд Дархан хотыг анх байгуулахад Германууд анхны судалгааг нь хийж өгсөн гэдэг юм. Анх л тэр газар зүйн судалгаа, эдийн засгийн судалгаа одооныхоор бол ТЭЗҮ- ийг нь хийгээд, “За, энд үйлдвэрлэлийн паркаа энд байгуул” гэсэн. Хараа, Ерөө голын сав газар, ерөнхийд нь хилийнхээ тэнхлэгийн дагуух газрыг сонгож энд хотоо байгуул гэсэн юм билээ. Тухайн үед Эрдэнэтэд ч бас судалгаа хийгдэж байсан. Германуудыг судалгаа хийж өгсний дараа, хуучин СЭВ-ийн орнууд гэгддэг байсан зургаан орон манайхантай хамтарч Дарханы бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн түүхтэй юм. Ингэж Орос, Чех, Болгар, Польш, Унгар гээд ах дүү социалист орнуудын тусламжаар боссон. Хэдэн зууны үйлдвэрийн түүхтэй соёлт европын орнуудаас мэргэжилтнүүд ирж энэ Дархан гэж үйлдвэрлэлийн хотыг байгуулсан хэрэг. 1990 он хүртэл барилгын материалын үйлдвэрлэлийн чиглэлээр боловсруулах чиглэлийн бүх үйлдвэрүүдийг Дарханд байгуулсан. Харамсалтай нь 1990 оноос хойш ганц Дарханд ч биш, улс даяар үйлдвэрлэлийн бодлого алдагдсан. Харин сүүлийн 15-н жилд Дарханы үйлдвэрлэлийн бодлого сэргэж байна. Сүүлийн үед усгүй говьд үйлдвэрлэлийн парк байгуулна гээд яриад байх юм. Тэр ч явцтай ажил болохгүй байх аа. Миний хувьд лав Сайншандад хүлээлт байхгүй.  Харин манай Дархан өөр. Нэгэнт бий болчихсон соёлт иргэншил. Үйлдвэр дагаж хот үүсдэг. Эсвэл хотоо дагаж үйлдвэр бий болдог гэдэг. Говьд Дархан хот шиг соёлт үйлдвэрлэлийн иргэншил бий болгохын тулд 50 жил,  хүн амыг нь төвлөрүүлэхийн тулд ахиад таван жил шаардагдана. Тэрний оронд энд бэлэн 55 жил хөгжчихсөн, ард иргэд нь үйлдвэрийн райондоо дасан зохицчихсон, боловсон хүчнүүд нь бэлтгэгдчихсэн газраа түшиглэх нь зөв санагддаг. Үйлдвэрийн районуудад хамгийн чухал зүйл бол боловсон хүчний нөөц байдаг. Манай Дархан 20-иод их, дээд сургуультай. Жил болгон хоёр мянган оюутан сургуулиа төгсөж, шууд үйлдвэрт ажиллахад бэлэн сууж байна. Аль ч өнцгөөс нь харсан Дарханд үйлдвэрийн районоо төвлөрүүлж, хөгжил дэвшилд хүрэх боломж бий. Зөвхөн төрийн бодлого л дутаад байгаа юм.

-Иргэд нь хотын статусаа их санагалздаг юм шиг байна лээ. Д.Хаянхярваа гишүүн энэ талаар нэлээн дуугарч, тэмцдэг байсан. Ганцаардсан юм болов уу сүүлийн үед энэ сэдэв хөдлөөгүй. Эрх баригчдын зүгээс Дарханыг хот болгох тал дээр сэтгэл гаргасангүй. Уг нь Эрдэнэт, Дархан хоёр бол хот. Хот гэж өөрөө нэр хүндийн асуудал, оршихуйн олон том соёлын ойлголт шүү дээ.

-Санахаар барах уу, би хүртэл санадаг. Бага байхад пионерийн зусланд амрахаар ирэхэд хотын хүүхдүүд биднийг хөдөөний хүүхэд гэхээр “Үгүй шүү, бид Дарханых, бид хотын хүүхдүүд” гээд бөөн юм болдог байлаа. (инээв) Санахаар барах уу. Хотын статусын тухайд эргэж харах цаг нь болсон гэж боддог. Ирээдүйд Дархан хот Монгол Улсын нийслэл болохыг хэн үгүйсгэх юм бэ.

-Үнэндээ  ч газар зүйн байрлал, байршил, үүх  түүхийн хувьд том үүрэг хүлээх бололцоотой хот л доо.

-Газарзүйн байрлалын хувьд хамгийн тохиромжтой хот. Яг төв магистраль дээр байдаг. Баруун, зүүн аймгуудын уулзварууд, баруун тийшээгээ Эрдэнэт, Булганаар дамжаад баруун аймгууд руу явж байна. Хойшоо хил рүү ойрхон. Төв зам дагуу учраас урд хил рүү төмөр замаар нэг хоноод л очно. Газарзүйн байрлалын хувьд бүх эдийн засгийн солбицол гэж болно. Мөн байгалийн баялаг ихтэй. Ялангуяа барилгын материалын түүхий эд маань Дархан-Уул аймгийг тойроод Сэлэнгэ аймгийн нутагт их байдаг. Хамгийн гол нь газар тариалангийн яг төв дээр нь байдаг. Ер нь л бүх сүлжээний яг төв дээр байрладаг. Хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн чиглэлийн бараа бүтээгдэхүүн гээд бүхий л зүйлийг боловсруулах, түгээх хамгийн боломжтой цэг дээр байдгаараа онцлог.

-Дарханы Анагаахын дунд сургууль гэхэд их алдартай сургууль байсан. Монголын анагаах ухааны нуруу болдог сувилагч, бага эмч нарыг бэлтгэдэг. Барилгын техникум байна. Миний л мэдэхээр Улаанбаатарыг эс тооцвол Дарханаас өөр ийм олон сургууль төвлөрсөн хот байгаагүй. Одоо тэр сургуулиудын хөгжил хэр байдаг юм бол ?

-Эрдэнэт, Дорнод гээд бусад хотын статус руу ойртох ёстой аймгуудыг бодвол Дарханы боловсролын орчин, ялангуяа дээд боловсролтой боловсон хүчин бэлтгэх чиглэлийг  мундаг гэж боддог. Энэ нь анх байгуулахдаа л үйлдвэржилтийн район болгохыг зорьсон  бодлоготой нь холбоотой. Мэдээж аливаа улс оронд үйлдвэржилт хэрэгтэй. Үйлдвэржихийн тулд хүн ам нь соёлжсон байх ёстой.  Дарханы иргэдийнх нь боловсролын төвшин нь ийм хэмжээнд байх ёстой хэмээн анхнаасаа тооцоолж, политехникум болон бусад дээд дунд сургуулиудыг барьж өгсөн. Барилгын техникумыг та мэдэж байна. Барилгачид бэлтгэгдэж гарна. Гэр бүл зохиох хэрэгтэй. Тогтвор суурьшилтай ажиллах хүчнийг бэлтгэхийн тулд бодлого хэрэгтэй. Энэ бүхнийг тооцож хажууд нь заавал Анагаахын дунд сургуулийг хийсэн байх жишээтэй. Бүр хүн ам зүйн бодлого нь хүртэл хамт явсан юм шиг байгаа юм. Манайд бас барилгын цэргийн анги байдаг. Социализмны үеийн бүтээн байгуулалтад манай арми маш хүчтэй ордог байсан.  Дарханы анхны бүтээн байгуулалтуудыг бол барилгын цэргийн ангиуд л хийсэн. Саяхан энэ тухай “Маш нууц” гэдэг кино хийсэн байна лээ. Тэр бол бодит түүхээс сэдэвлэсэн кино. Дарханд дээд боловсролын салбар маш сайн хөгжсөн. Өнөөдрийн байдлаар арваад их, дээд сургууль үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 10-аад мянган оюутан сурдаг, тэдний дөрвөн мянга нь Дарханы оршин суугчид. Бусад нь нийслэлээс болон орон нутгаас ирдэг. Энэ утгаараа үйлдвэржилтийн бодлогоо сэргээхэд хөрс нь бэлэн, бүх юм нь бэлэн байгаа байхгүй юу.

-Дарханд одоо оросууд байдаг уу?

-Миний багын  үетэй харьцуулахад бараг байхгүй гэхэд болно. 90 онд бүгд гараад явсан. Биднийг багад СЭВ-ийн зургаан улсын мэргэжилтнүүд байлаа ш дээ. Тэднийгээ дагаад Дархан их соёлжсон хот байдаг байсан. Зургаан улсын соёл орж ирнэ гэдэг чинь айгүй том хөрөнгө  оруулалт орж ирсэн гэсэн үг. Хаа ч байхгүй хөрөнгө оруулалт байхгүй юу. Сүүлийн үед олон улсын эдийн засгийн форум их олон болдог болж. Саяхан бас манай Дарханд анхны эдийн засгийн форум боллоо гэж мэдээлцгээсэн. Би үүнтэй санал нийлдэггүй. Анхны жинхэнэ эдийн засгийн форум 1960 онд болж байсан юм билээ. СЭВ-ийн зургаан орон дээр Герман нэмэгдээд долоон улсын эдийн засгийн форум хийсэн байдаг юм. Жинхэнэ анхны олон улсын эдийн засгийн форум ингэж анх манай Дарханд болсон түүхтэй.

-Өнгөрсөн дөрвөн жилд манай улс төрийн амьдрал хэцүүхэн байлаа. Ийм савалгаанд банк санхүүгийн бодлогоо тогтвортой барих гэж бас чамгүй чардайсан байх.

-Бид маш их хичээсэн.

-Улстөрчийн тань хувьд асуухад эрх баригч нам, олон жижиг намыг шууд эвхэж авчираад тугийнхаа дор зогсоочихлоо. Намуудын дарга нарыг сугалж авлаа. Нам дамжсан урвалтууд түгээмэл боллоо. Улс төрийн орчинд буруу соёлууд нутагших нь. Залуу улстөрчийн хувьд энэ үзэгдлийг яаж хардаг вэ?

-Сайн зүйл биш. Ихэнх нь хувь хүний зан араншинтай л холбоотой асуудал гэж боддог юм. Болж буй явдлыг өөрийнхөө нам дээр тусгаад харахаар манай МАН харьцангуй тогтвортой санагддаг. Олон жилийн түүх, уламжлал, бичигдээгүй дотоод соёлоо дагаад тогтвортой хүчин болж төлөвшсөн болов уу. Сүүлийн  жилүүдэд манай намын хуучин нэрийг ашиглаж байсан нам руу явсан хүмүүс бий бий. Гэхдээ олонх нь буцаж ирж байна. Би үүнийг сайн үзэгдэл гэж харж байгаа.

-Гэхдээ л харагдах байдал, нийгэмд цацруулж байгаа өгөгдөл нь сайн жишээ биш шүү дээ. Дөрвөн жил өөр нөхөдтэй нийлж, төрсөн гэр орноо муучилж байснаа  буцаж ирээд нэр дэвшинэ. Үлдээж буй жишгийнхээ хувьд хүлээн зөвшөөрөхийн аргагүй үзэгдэл шиг санагддаг. Яахав том нам болохоор явах нь яваад, ирэх нь ирж байг гэж ханддаг юм байна гэж хардаг .

-Ер нь намаас орж гараад бужигнуулаад байгаагийн цаана намд дургүй нийгмийн хэсэг гарч ирж байна. Намд дургүй тэр орон зай дээр бие дааж нэр дэвших үзэгдэл хөгжиж байна. Нам гэх улс төрийн институцээс хүмүүс залхаж байна. Гэхдээ бидний үеийнхэн харьцангуй тогтвортой байж энэ бужигнаан дундаас зөв төлөвшлийг аваасай гэж боддог. Өмнөх үеийн улс төрийн амьдралд байсан буруу жишгүүдийг харж, туулж, дунд нь бойжиж байгаа болохоор илүү чанга, илүү зарчимтай улс төр хийдэг эгнээ болж төлөвшинө гэж хардаг. Итгэдэг.

-Зан чанарын хувьд төлөвшөөгүй хүмүүс л урваж шарвадаг юм болов уу гэж хардаг юм.

-Яг энүүхэндээ гэж хэлэхэд гэр бүлийн хүмүүжил их нөлөөлдөг юм байна лээ.

-Хүмүүс гэр бүлийн хүмүүжил, боловсролтой холбоотой гэдэг л юм. Ингэхэд таны  эцэг, эх тань энэ намын л улс уу?

-Манай аав Москвад Коммунист намын дээд сургууль төгсөж ирээд, Дархан хотын намын хороонд намын нарийн бичгийн даргаар олон жил ажилласан. Ээж маань Дарханы намын эмэгтэйчүүдийн байгууллагыг 15-н жил удирдсан. Би тийм л гэр бүлд төрж өссөн. 1998 онд нам ялагдсан байх үед би намд элссэн. Цагаан байшинд Н.Энхбаяр даргын өрөөнд орж батлахаа авч байлаа.  Тэр үед одооных шиг мундаг утас, аппарат хэрэглэж сураагүй. Зураг хөрөг ч авахуулаагүй. (инээв) Тэр үед залуучууд намд олноороой элсэж орсон. Нэг давалгаа байсан юм аа.  Манай хорооны дарга, чи одоо намдаа элсэх ёстой гээд хөтлөж аваачаад элсүүлж байлаа.

-Танай гэр бүлийг сонирхмоор байна, та чинь эцэг эхээс хэдүүлээ билээ?

-Гурвуулаа. Нэг эгч, нэг дүүтэй. Би айлын дундах хүүхэд.

-Хаана 10 жилээ төгссөн бэ?

-Наймдугаар ангиа Дархандаа төгссөн. 1990 онд аавын томилолтыг дагаад манайх гэдэг айл Сүхбаатар руу нүүсэн юм.  10 дугаар ангиа Сүхбаатар аймагт дүүргэсэн. Манай аавын нутаг их сайхан. Би Сүхбаатар аймаг руу явах их дуртай. 10 жилээ төгсөөд МУИС-ийн Эдийн засгийн факультетийн Банкны ангид элсэж 1997 онд төгссөн. Тэгээд л Монголбанкны хүн болсон доо. Сургуулиа төгсөөд л Монголбанкинд орсон. Банкны салбарт 20 жил ажилласнаас 16 жилд нь Төв банкинд ажилласан юм байна. Дунд нь дөрвөн жил Худалдаа хөгжлийн банкинд ажилласан. Гурван  жил Америкт суралцсан. Гэр бүл гурвуулаа, эхнэр хүүгийн хамт аж төрдөг.

-Тэгэхээр өнгөрсөн дөрвөн жил Монголбанк нэлээд ачаалалтай ажиллав уу?

-Төв банкны ачааллын тухайд их бага гэсэн ойлголт байдаггүй юм. Эдийн засаг тогтвортой байх үед мөнгөний бодлогыг тогтвортой байлгах  их хүнд даалгавар. Эдийн засгийн уналттай үед  тогтворжуулах гэдэг ч бас л хүнд асуудал. УИХ идэвхтэй байж, Төв банкийг загнаж шаардлага тавина гэдэг эрүүл үзэгдэл. Байх ёстой үзэгдэл. Сүүлийн дөрвөн жил эдийн засгийн уналттай мөчлөг таарлаа. Өмнө нь эдийн засгийн өсөлттэй байх үед төр засгийн бодлого арай өөр чигээр явах ёстой байсан юм. Сүүлийн дөрвөн жилийн эхний хоёр гурван жил ч өөр бодлогоор явах ёстой байсан. Ялангуяа Засгийн газрын зүгээс. Эдийн засгийн өндөр өсөлттэй үедээ хэмнэлтийн горимд орж, ирж болзошгүй эрсдэлийг давж гарах нөөцийн бодлого баримтлах ёстой байсан.

-Аливаа засгийн газрууд мэргэжлийн байгууллагуудыг сонсох, хамтрах, бодлогын анхааруулгыг хүлээж авах талдаа муу. Зөвхөн захирч шаардсан хандлагатай байдаг нь муугаар нөлөөлөөд байх шиг ажиглагддаг.

-Муугаар барах уу. Шуудхан хэлэхэд манайд улсад 90 оноос хойш сонгодог ардчилал төлөвшөөгүйн илрэл байхгүй юу. Жишээ нь АНУ-д бизнесийн ертөнц нь улс төрөө дагадаг. Улс төр нь бизнесээ хөтөлдөг. Харин манай Монголд бизнесийн ертөнц нь улс төрөө дагуулаад гүйгээд байдаг. Бизнесийн тусгал Засгийн газар руу шууд орж ирдэг. Бизнесийнхээ сонирхлыг улс төр рүү чирж ханаруулж, хааш нь ч хамаагүй шидэлдэг. Тэгээд том эдийн засагтаа маш том савалгаа үүсгэдэг. Улс төр, ардчилал төлөвшөөгүйн шинж л дээ.

-Их удаж байна даа, энэ явц. Дүр эсгэсэн ардчилал гэдэг дүгнэлт дээр л санал нэгдэх шиг боллоо, бид?

-Талийгаач хуульч Б.Чимэд гуай тэр үеийн ардчиллын залуусыг “Үндсэн хуулиа баталчихлаа, одоо бид ардчилал руу эргэлт буцалтгүй орлоо” гэхэд нь Үндсэн хууль төлөвшихөд ахиад 20 жил хэрэгтэй шүү гэж хэлсэн гэдэг. Магадгүй,  тэр 20 жил нь дуусаагүй ахиад үргэлжлэх шинжтэй байна.

-Монгол уул уурхайн баялаг ихтэй. Гэвч уул уурхайн баялгаа эргэлтэнд оруулсан улс орнууд янз бүрийн хувь заяаг л туулах юм. Манай эх орончид хөрсөн дорх баялгийг ашиглахын эсрэг олон жил улс төр хийж байна. Дархан,Эрдэнэт хоёр ойрхон. Эрдэнэтэд Монголыг 40 жил аваад явчихсан  том үйлдвэр байж байна. Төмөрлөгийн үйлдвэр Дарханд байдаг. Өөрөөр хэлбэл,  Дарханл төсвөөс гадна олдог орлого, өөрийн гэх баялаг юу байна ?

-Манай улсын эдийн засаг уул уурхайгаас хэт хараат, өрөөсгөл байдал руу  яваад орчихсон. Үүний нь сөрөг тусгал нь Дарханд шууд тусч байна. Дарханчуудын гол амин зуулга, орлого нь яах  аргагүй Төмөрлөгийн үйлдвэр. Энэ үйлдвэр 1500 ажилчинтай. Өнгөрсөн өвлөөс хойш зургаан сар зогслоо. Дарханы 1500 өрх орлогогүй болж, хүндрэл үүсч байна. Хар төмөрлөгийн үйлдвэр цалин тавибал жижиг худалдаачид, үйлчилгээний байгууллагууд орлоготой байдаг. Цалин буухгүй бол жижиг дунд үйлдвэрлэлүүд байхгүй болчихно. Тэрнийгээ дагаад Дарханы эдийн засаг өөрөө суларчихдаг. Эдийн засгийн уналт биднээс үл шалтгаалан савладаг. Уул уурхайгаас хэт хамааралтай болчихсон учраас гадаад эдийн засгаас хамаардаг. Зах зээл дээр түүхий эдийн үнэ уналаа, манай улсын эдийн засаг суларч байдаг. Яг тэр тусгал Дарханд ч бас мэдрэгдэж байна.

-Хар төмөрлөгийн үйлдвэр нөөцийн хувьд хэр вэ?

-Дахиад 40 жилийн нөөцтэй. Маш их. Эрдэнэтэд 10-30 жилийн нөөц үлдсэн бол Дарханы хар төмөрлөгийн нөөц 30-40 жил ашиглагдана. Нөөц нь цаашид ч нэмэгдэх төлөвтэй байгаа. Түүнээс гадна Дарханыг тойроод барилгын материалын түүхий эд маш баялаг байдаг. Дарханд уул уурхай, барилгын материалын чиглэлээс гадна хөдөө аж ахуйн чиглэлийн үйлдвэр байгуулахад газарзүйн талаасаа маш ашигтай байрлалтай. Харин Эрдэнэт ганц зэсээ түшиж боссон хот. Тэр утгаар нь Эрдэнэтийн ирээдүйг сайн төлөвлөх ёстой байх. 20-30 жилийн дараа нөөц нь дуусахаар яах вэ. Ямар юмаа түшиглэж, яаж цааш хөгжих вэ гэдгээ одооноос сайн төлөвлөх хэрэгтэй болов уу гэж бодож байна. Дарханы хувьд ч гэсэн зөвхөн  уул уурхай, ганц үйлдвэрээс хамааралтай байдлаа задалж, бусад боловсруулах чиглэлийн үйлдвэр, газар тариалан, хөдөө аж ахуй, жижиг дунд үйлдвэрлэл ялангуяа хөнгөн аж үйлдвэрлэлийн чиглэлээр хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Танай намын мөрийн хөтөлбөрт Дархан руу чиглэсэн ямар бодлого тусгагдсан бэ?

-Товчхондоо хүнд үйлдвэрлэлээс хамааралтай байдлаасаа татгалзаж, хөнгөн аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалын үйлдвэрүүдээ түлхүү хөгжүүлэх, үйлдвэрлэлийн дахин эргэлтийн болдлого эхлүүлэх зорилготой байгаа. Атрын гуравдугаар аян  шиг үйлдвэржилтийн шинэ аян эхлүүлэх шаардлагатай байна л даа.

-Өрсөлдөх гэж байгаа хүн бусад намуудын мөрийн хөтөлбөрийг харсан байх л даа.  С.Баяр даргатай уулзахад, энэ удаа гүн хямралаас гарч, тулгарсан хэцүү нөхцөл байдлыг саармагжуулж зогсоох, элдэв цоорхойг бөглөхөд чиглэсэн мөрийн хөтөлбөр байхаас өөр аргагүй байна. Түүнээс биш романтик мөрийн хөтөлбөрөөр хуурдаг цаг өнгөрсөн. Монгол орон маань доройтсон байгаа учраас мөрийн хөтөлбөрөө маш их бодож байж хийсэн гэж байна билээ.

-Энэ тал дээр нам маань нэлээн зоригтой алхам хийлээ гэж харж байгаа. Хэт их амлалттай, улс төрийн зорилгод тулгуурласан, нэг удаагийн ашиг хонжоо харсан амлалтаас татгалзсан. Ард түмэн ялгаж, салгаж харах болов уу гэж бас бодсон. Шууд утгаараа нам эрсдэл хүлээж байгаа. Нэг удаагийн улс төрийн ашиг хонжоо хараад гараад ирвэл эдийн засгийн эрсдэл, хямралыг ирэх дөрвөн жилд тогтворжуулж чадахгүйд хүрнэ. Дараагийн нүх рүү унана гэсэн үг. Тэр ч утгаараа Дарханы үйлдвэржилтийн бодлогон дээр бодлогоо шинэчилж, хэт туйлширлаас татгалзаж, хөрсөн дээрээ бууя гэсэн бодлого барьж байгаа.

-Илүү хөрсөн дээр буусан мөрийн хөтөлбөр гэж харсан.

-Яг үнэн. Эдийн засаг талаасаа бид уул уурхайгаас хэт хамааралтай болчихвол өөрсдөөсөө биш гадаад ертөнцөөс шууд хамааралтай болчихно. Лондонгийн бирж дээр зэс, төмрийн хүдрийн үнэ ямар байна. Тэр хэлбэлзлээр бидний амьдрал шийдэгддэг болчихно. Тэгэхээр хэт хараат байдлаас татгалзаад дотоодын үйлдвэр, боловсон хүчин, нөөц бололцоон дээрээ тулгуурласан хөнгөн аж үйлдвэр болон бусад үйлдвэрүүдийн салбаруудаа сайн хөгжүүлэх юм бол дараагийн ирэх  цохилтуудыг тэсвэрлэх чадвар, нөөцтэй л болно гэсэн үг.

-Дэлхийн эдийн засгийн зарим ажиглагчид энэ хямрал 2-3 жил үргэлжилж, цаашид нэлээн хүндрэх байх гэж байгаа. Сонгогчидтой уулзахад эдийн засгийн хямралын талаар асуух юм уу. Энэ талаар хэр мэдээлэлтэй байх юм бэ?

-Сонгогчдоос эдийн засгийн талаар том утгаар нь гэхээс илүүтэй өөрсөдтэй нь хамааралтай ахуйн асуултууд илүү ирдэг. Тэгэхээс ч өөр аргагүй. Хүн бүр дор дороо эдийн засагтай. Тэр нь том эдийн засгаа дагаад бас л шууд хямарч байна. Өөрт, өрх гэртээ тулгарсан асуудлыг яаж шийдэх вэ. Төрөөс ямар туслалцаа бодлого баримтлаж байна вэ. Бид өөрсдөө яах вэ гэж байна. Бүгд л цалин, тэтгэврийн зээлтэй. Залуучууд арай гэж моргэйжийн зээл авч ажилд ороод явж байтал ажилгүй орлогогүй болж байна. Энэ хүндрэлүүдийг яаж шийдэх вэ гэдэг талаасаа иргэдийн асуултууд гарч ирдэг. Энэ нь ч зүй ёсны асуудал шүү дээ.

-Хямрал  үргэлжлэх хугацааг та эдийн засагчийн хувьд яаж харж байна вэ?

-Ямар бодлого явуулахаас л хамаарна. Хэрвээ энэ бодлогоор яваад л байх юм бол үргэлжлээд бүр л хүндэрнэ. Хүнд байдалд орно. Тогтворжуулах бодлогоо л яаралтай хийх хэрэгтэй. Цаг алдаж болохгүй болчихлоо. Бид гаднаа нэлээд их өртэй боллоо. Төв банкны валютын нөөц ямар байгаа билээ. Энэ оны сүүлч, ирэх оны эхээр гадаад валютынхаа нөөцтэй дүйцэхүйц хэмжээний өр гадна талдаа төлж эхэлнэ. Өнөөдрийг хүртэл бид зөвхөн хүү төлдөг байсан бол одоо үндсэн өрөө төлж эхэлнэ. Гашуун боловч үнэн зүйл юу гэвэл бид энэ өрийг өрөөр л төлнө. Эдийн засаг ийм хүнд байхад гаднаас өр авахад хүнд л нөхцөл тавина. Урд нь авч байснаасаа илүү өндөр хүү төлнө гэсэн үг. Гал намжаах шугамаар нэг удаа өрийг өрөөр төлөөд явж болно. Гэвч дараагийн удаа улам хүндэрнэ. Тэр хооронд бид эдийн засгаа тогтворжуулах, урд нь тавьсан өрнүүдээ дотоод эх үүсвэрээрээ төлж чадах хэмжээнд очих хэрэгтэй. Тэгж байж л эдийн засаг дөнгөж тогтворжино.

-Манай зарим улстөрч тавьсан өрөө өр биш өглөг гэж тайлбарласан. Эдийн засагт ийм ойлголт байдаг юм уу?

-Тийм ойлголт байхгүй. Байдаг бол уран зохиолд л байдаг байх. Ганцхан хариулт нь бид энэ өрийг юу ч гэж нэрлэж болно. Тэглээ гээд гадныхантай хийсэн гэрээг сольж, өөрчилж чадахгүй. Ирэх жил бид Чингис, Самурай бонд мөн дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн өр гээд  нийтдээ 800-гаад сая доллар төлнө.

-Төлөхөөс өөр замгүй, нэгэнт аваад хэрэглэчихсэн юм чинь. Гэтэл өглөг гээд байдаг. Яаж ойлгох вэ?

-Уран зохиолын талаас нь би тайлбарлаж мэдэхгүй байна. Эдийн засгийн утгаараа тэнцэл дээр өр өглөг гэдэг хоёр өөр ойлголт. Өр зээл гэдэг нь гэрээтэй, хугацаатай, хүүтэй, эдийн засгийн ухагдахуун нь тодорхой байдаг. Өглөг гэдэг нь анхнаасаа эдийн засгийн өөр харилцаагаар үүсч, хэзээ нэгэн цагт санхүүгийн хариуцлага үүсээд төлж магадгүй зүйлийг хэлнэ. Манайд зээл өгч, хөрөнгө оруулсан гадны харилцагчид гайхаж байгаа байх. Магадгүй шоолж ч байгаа байх. Өрөө өглөг болгочихоод суугаад байхаар. Албан ёсоор баталгаажуулсан гэрээний үг үсэг өөрчлөгдчихөөгүй байгаа даа гэж магадгүй эргэж нэг  харж байгаа байх. Бид энд өрөө өглөг гэж нэрлэж, юу ч гэж утгаг учиргүй наргиан хийсэн ч тэнд бол юу ч өөрчлөгдөхгүй. Авах ёстой юмаа авах хугацаандаа л авна.

-Танай нам өрсөлдөгч намтайгаа хамтарсан Засгийн газар газар байгуулж байж том мега төслүүдээ эхлүүлсэн. Хоёр том нам нийлж зөвшилцөж байж л ийм төвшний ажлууд явна. Дараа нь дахиад хамтарсан. Сонгуулийн өмнө нөгөө нам чинь хаяад гүйгээд явчихсан. Сая бол танайхан хөөгдчихлөө. Том утгаараа улс орныхоо хөгжлийг алхам ч болов урагшлуулъя гэж гаргасан шийдэл биз. Гэвч үр дүн гарсангүй.

-Хамтрах шийдвэр дээр манай нам дандаа хожигдсон харагддаг. 2008 онд сонгуульд сонгогчдын дийлэнх олонхи санал өгчихөөд байхад манай нам шинэ стандартын шийдэл гаргаж, хамтарсан Засгийн газар байгуулж ажилласан.   Гэвч АН сонгуулийн өмнө хаяад гараад явчихсан. Манай нам бас л хожигдсон. Нам улс төрийн хувьд хожигдол хүлээсэн ч Монгол Улс эдийн засгийнхаа хувьд хожил авсан. Өөрийн тань хэлсэнчлэн том мега төслүүд хөдөлж эхэлсэн. Тэр үед хамтраагүй бол  өнөөдөр хөдлөөгүй ч байж магадгүй байх шүү. Сүүлийн хамтарсан засаг дээр ч бид том эрх ашгаа бодож орсон. Эцэст нь хөөгдөөд гарах шив. Улс төрийн хувьд хожигдол л амслаа. Айлын гэрт гуйж ороод,  хатавчинд сууж байгаад хөөгдөж гардаг хүүхдүүд шиг л юм болсон. Улс төрийн хувьд цохилт авсан ч улс орны эдийн засгийн хувьд зөв уур амьсгал оруулах гэж хичээцгээсэн дээ.

-Хамтарсан засагт ажилласан сайдууд нь илт давуу ажиллаад эхлэнгүүт үр дүн хуваагдаж наалдчих гээд байсан учраас “хөөсөн “ юм болов уу?

-Тэгсэн, гэхдээ л намын хувьд улс төрийн цохилт авсан. Нөгөөтэйгүүр тийм богино хугацаанд эдийн засгийн хувьд том өөрчлөлт хийх ямар ч боломжгүй. Гэхдээ эерэг уур амьсгал эерэг эхлэлүүд бол эхэлж байсан. Ядаж л УИХ дээр том шийдвэрүүд саадгүй гарах жишээтэй.

-АН, засаглаж чаддаггүй гэдгээ хоёр удаа харууллаа. Түүнээс гадна манайхаас хөрөнгө оруулагчид үргэсэн. Хөрөнгө оруулагчдыг нааш нь буцааж татах ажилд Монгол орон нэр нүүрээ баран, хүч энергээ зарцуулан ажиллаж байна. Бид үүний тулд юу хийх ёстой вэ?

-25 жилийн мөчлөгүүдийг хараад байхад нөгөө намын маань засаглалын үед засаглал хямардаг. Үнэхээр хямардаг. Өнгөрч буй дөрвөн жилд засаглал хямраад дээрээс нь эдийн засгаа татчихлаа. Засаглалын  тогтворгүй байдлаас үүдэж гадны хөрөнгө оруулагчид үргээд байна. Гэтэл Оюутолгой байгаад л байгаа биз,  гарч зугтаагаагүй. Харин жижиг хөрөнгө оруулагчид манай засаглалын хямралыг хараад айгаад зугтаад гараад явчихсан. Яагаад гэвэл Оюутолгой шиг том ширээний ард хэлэлцээр хийж чадахгүй учраас. Жижиг хөрөнгө оруулагчид гарч, Оюутолгой ганцаараа үлдчихээр манай эдийн засаг хараат болчихож байгаа юм. Гадны хөрөнгө оруулалт бялхаж байх үед Оюутолгойн нөлөөлөл арай бага байсан юм. Бусад нь гарч яваад, Оюутолгой ганцаараа торойгоод үлдчихээр манай эдийн засаг Оюутолгойгоос хэт хамааралтай болчихож байгаа юм. Тэгэхээр бид энэ жил зөв сонголт хийх ёстой. Монголын ард түмэн засаглалыг тогтвортой авч явах, эдийн засгийг тогтворжуулахын төлөө ажиллах улс төрийн хүчнийг сонгож байж зөв засаглал руугаа явна .

-Нэг хэсэг монголчууд гадны оронд хөлсний ажил хийхээр цувсан. Тэр цуваа овоо саармагжаад, хүмүүс эх орондоо эргэж ирэн шинэ юм байгуулж, эрвийх дэрвийхээрээ зүтгэсэн. Гэтэл одоо эрх баригчид дахиад л гадагшаа залуусаа явуулж эхэллээ. Миний авсан мэдээллээр танай тойрог дээр гадаад руу ажиллах хүчнээр явуулна гэж бүртгэл эхлүүлэх сурагтай байна. Залуучууд маань онгоцонд суугаад бөөн бөөнөөрөө ачигддаг байдал манай эмгэнэл. Энэ үзэгдлийг та яаж хардаг вэ?

-Маш эмзэглэж хүлээж авч байгаа. Энд хоёр өнцөг бий. Бид 20-н жил залуусаа гадагшаа экспортоллоо. Таны хэлдгээр сүүлийн 10-н жилд буцаад эх орон руугаа ирэх урсгал эхэлсэн. Гэтэл эдийн засаг хямарчихлаа. Эдийн засгаа дотогш хумих бодлого барих атал дийлэхээ байлаа. Одоо та нар гадагшаа явж ажиллахаас өөр аргагүй боллоо гэх юм. Эдийн засаг хөгжихгүй, ажлын байр бий болгохгүй, дотоодын болвсон хүчнээ бэлтгэж чадахгүй боллоо хэмээн бууж өгч, хүлээн зөвшөөрч, өвдөг сөхөрч байна л гэсэн үг шүү дээ. Надад бол тэгж л харагдаж байна.

-Яг сонгуулийн өмнө ийм юм хийдэг нь яаж байгаа юм бол?

-Улс төр шүү дээ. Сонгуулийн зорилготой л асуудал. Сонгуульд, богино хугацаанд улстөрийн хожил авах гэсэн л арга. Нөгөө талаар би өөрөө гэр бүлээрээ гадаадад сурч, ажиллаж амьдарч байсан хүн. Гадаадад ажиллаж, сурч, хөдөлмөрлөж, амьдрах ямар хэцүүг мэднэ. Ид залуу сурч боловсрох насандаа оччихсон хүн буцаж ирэхэд маш хэцүү байдаг. 20 настай залуу, байрны мөнгө хийгээд буцаад явна гэсэн өөдрөг бодолтой очдог. Гэвч санаснаар болдоггүй. Гэр бүлтэй, үр хүүхэдтэй болдог. Хүүхэд нь тэнд төрдөг. Байрныхаа мөнгийг хурааж байтал нэг л мэдэхэд 10 жил өнгөрчихнө. Хүүхэд нь монголоор ярьж чаддаггүй.  Тэр хүүхдийг чинь Монголд авчирхад өрөвдмөөр байдаг байхгүй юу. Дээр нь 20-той явсан залуугийн маань нас талийж 30 гараад явчихсан. Хүүхдийнхээ ирээдүйг бодоод тэндээ амьдрахаас өөр аргагүй л болдог. Хувь хүнийхээ хувьд хүнд давхаргад хүссэн хүрээгүй орчихдог. Одоо дахиад тэр үе, тэр давалгааг бий болгоно гэдэг маш аюултай үзэгдэл.

-Эцэг эх нь ч яахав, Монголоо эх орноо бодож санана. Хүүхдүүд нь бол наашаа зүглэхгүй. Маш гунигтай явдал.

-Байхгүй. 90 оны эхэнд гадаадад төрсөн хүүхдүүд одоо 20 хүрч байна. Тэр хүүхдүүд хэзээ ч наашаа ирэхгүй. Монголоор ярьж чадахгүй, монголоор сэтгэж мэдэхгүй. Хамгийн эмэгнэлтэй нь монголоор аав, ээжийгээ хайрлаж мэдэхгүй ш дээ.

-Сонгууль  дөхсөн үед гадагшаа ажиллах хүч гаргах шийдвэр гаргасан шигээ Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт хийлээ. Олон сонгогч, олон аймгийн үе залгамжилж ирсэн сонгогчдын эрх, газар нутгийн байдлын тухай хуулиудыг зөрчлөө. Энэ явдлыг та яаж харсан бэ?

-Маш хортой үзэгдэл. Сонгуульд маш олон технологи явж байгаагийн нэг нь юм болов уу л гэж бодож байна. Та санаж байгаа бол 2008 онд Сонгинохайрхан дүүрэг дээр бас гадагшаа ажиллах хүч гаргах тухай асуудал боссон доо. Японд ажиллуулна гэж байсан санагдаж байна. Нэг тойрог дээр хэдэн мянган хүн гаргаж ажилллуулна гэж амласан ч явуулаагүй. Дараа нь тэр хүн тойргоо хаяад өөр тийшээ явсан. Эрх барьж байгаа нам юу эсийг хийх вэ. Бид яаж ч чадахгүй. Гагцхүү сонгогч түмэндээ найдахаас өөр арга байхгүй. Монголын ард түмэн энэ удаа улс төрийн бодит нөхцөл, эдийн засгийн хүндрэл хямралыг зөвөөр харж, ходоодоороо биш тархиараа сонголт хийнэ гэж найдаж байна.

Б.Жавхлан төрөлх Дархан–Уул аймагт Монгол Ардын Намаас нэр дэвшин өрсөлдөх гэж байна. Түүний аав Болд нь 1992 онд  анхны шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан АИХ–ын депутат юм.

Б.Жавхлан бол манай банк санхүүгийн ертөнцөд хүлээн зөвшөөрөгдсөн эдийн засагч. Нам дотроо ч түүний нэр хүнд өндөр, басхүү цэвэр. Хорин жил төрийн албанд тогтвортой ажилласан тэрбээр энэ удаа төрж өссөн хотынхоо төлөө ажиллахаар эрс шийджээ. Дарханчууд маань энэ удаа удам дамжсан түшээ төрүүлж, төрийн буулганд зүтгүүлэхээр илгээх биз ээ. Учир нь энэ парламентад уран сайханчид хөлхөлдөх атал, түүн шиг хүмүүсийн орон зай үгүйлэгдэж байдаг билээ.  Түүнд амжилт хүсье.

Дархан-Уул аймгийн МАН-ын төв штабаас