>>Түрүүч нь "Өдрийн сонин"-ы №238 (5190) дугаарт>>
Монгол Улсын ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсан гуайн хөөрөлдөөний үргэлжлэлийг хүргэж байна.
-Та “Монголкино” үйлдвэрт ажиллаж байхдаа анх ямар кино зохиол бичив?
-Эрдэнэтийн тухай “Эхлэл” гэдэг баримтат кино бич гэж Донров дарга даалгавар өгч байлаа. “Инээдмийн киноны төрөл зүйл дутаад байна. Чи бич” гэсний дагуу “Мөнгөн буйл”-ыг бичиж байлаа. Р.Доржпалам хэмээх мундаг найруулагч найруулж, “Тунгалаг Тамир” киног гэрлээр зурсан Д.Баттулга зураглаачаар ажилласан юм. “Тунгалаг Тамир”-ыг хийчихсэн, дэлхийн киноны нэвтэрхий тольд Монголоос анх удаа бүтээл нь бүртгүүлсэн Равжирын Доржпалам өмнө нь “Морьтой ч болоосой” кино хийчихсэн. Доржпалам гуай чинь гаминг салам хөөсөн, Богд хаант Монгол Улсын баатар Сумъяа бэйсийн хүү шүү дээ. Сумъяа бэйсийг хэлмэгдүүлэн хөнөөсний хойно Равжир хэмээх авга ахаараа овоглосон байдаг. “Гурван До-гийн үе” гэж монгол киноны хөгжлийн оргил үед “Мөнгөн буйл” түмэн олонд хүрсэн юм даа. Монголкино үйлдвэрт арван найман жил ажиллахдаа хэдэн зуун кино мэдээний тайлбар бичин, тавь гаруй баримтат кино бүтээлцэж, “Эхлэл”, “Дэгдээхэй нас”, “Мөнгөн буйл”, “Уяа” уран сайхны киноны зохиол бичжээ. Мөн цэцэрлэг, бүх шатны сургуульд үзэх 280 диафильм бүтээж, “Монголкино” үйлдвэрийн 40 жилийн ойд зориулж “Өндөг” хэмээх Монголын анхны зурган кино гаргажээ. Кино үйлдвэрт ажиллаж байхад тэр байтугай кинонд тоглуулах гэж үзэж байлаа.
-Ямар кинонд тоглов оо?
-“Ичээнд нь” уран сайхны кино хийж байсан үе. Сумхүү найруулагч нэг өдөр өрөөнд орж ирээд “Мөн байна” гээд “Явна аа, хувцаслана аа” гэлээ. Толгой дээр гэзэг залгаад, жирийн харцын бор дээл, хүрэм өмсгөн бичгийн түшмэлийн хувцас бүрдүүлдэг юм байна. Цаанаас Дамбийжаагийн талынхан ирнэ, наанаас Ардын засгийнхан очно, урдаас нангиадууд, хойд талаас улаантан, цагаантан ирэх хэсэгт зочдыг хүлээж авдаг гагцхүү монголоороо бичиж суудаг, ганц үг дуугарахгүй мөртлөө харцаараа ярьдаг хүний дүрийг надад өглөө. Орой нь манай киноны найруулагч “Чи ч мөн золиг юм аа. Нүдээр ярихыг хангалттай сайхан гаргалаа” гэж баяр хүргээд л. Киног Кино үйлдвэрийн уран сайхны зөвлөл, Соёлын яамны уран сайхны зөвлөл баталчихсан. Тэгтэл захиалагч нь Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны ойд зориулсан кино байж таараад үзүүлж. Нөгөөдүүл үзээд “Кино сайхан болжээ. Улс төрийн хувьд л харин та нар сонор сэрэмжгүй байна. Аюулаас хамгаалахын кинонд төр засгийн эсэргүүн хүртэл зөв сайхан талын дүрд тоглоод байж байдаг л тусгүй байна” гэж дээ. Кино батлагдахгүй хоёр гурав хоноход л улирлын төлөвлөгөө тасарна, улирлын төлөвлөгөө тасарвал хамт олны таван зуу гаруй хүний амь, амьдралд барцад гарна. Тэгээд яахав, миний дүрстэй хэсгийг ганцхан хайчлаад хаячихаж байгаа юм. Сумхүүгийн авгай Батгэрэл гэж шударга, ил үгтэй хүүхэн “Муу эсэргүүнээс болоод киногоо тайрахад хүрлээ” гэж байсан. Бүрэн хэмжээний хийгдчихсэн киног тайрна гэдэг нь хүний таван цулыг авч хаяад улаан хоолойг нь жонгойтой нь шууд холбочихож байгаатай ялгаагүй зүйл байхгүй юу. Тэгж тайрсныг соёлтой үзэгчид сайн мэднэ, жирийн үзэгчид бол анзаарахгүй л дээ. Би ч бас хоржооноо тавихгүй хэдэн үг хэлчихнээ.
-Сумхүү гуайн гэргийд үү?
-Сумхүү чинь нөгөө сүрхий зүүнтэн Бадрахын хүү байхгүй юу. “Тэгж ярих юм бол чи эсэргүүний хүүгийн авгай, би ч жинхэнэ эсэргүүн” гээд наргиан даргиан болдог байлаа.
-Тайрсан хальсыг нь хадгалахаар аваагүй юу?
-Ямар юмных нь тийм юм байхав. Тайраад газар дээр нь шууд шатаадаг байхгүй юу. Түүхийн хуудаснаас хэчнээн сайхан хүмүүсийн амьд баримтат зураг алга болсон гэх вэ. Төмөр-Очир, Лоохууз, Цэнд нарын түүхэн хүмүүсийн зургийг түүгээд шатаадаг байлаа. Өнөөдөр түүх үнэнээрээ гарахад тэр дүрс зургууд үгүйлэгдэж л байна. Өвчин бүхэн түүхтэй, түүх бүхэн өвчтэй учраас тэр бүхнийг одоо хэн нэгэнд нөмөргөн зэмлэх аргагүй. Ер нь алдаа завхрал, намчирхлын өвчин, үзэл суртлын хэнээд Монгол минь уусаж автахгүй байх болтугай гэж залбирах учиртай.
-“Мөнгөн буйл” кинонд жүжигчин Дорлигжав гуай мөн ч наалдацтай тоглосон шүү...
-Киноны зохиолыг найруулагч Доржпалам гуайд хүлээлгэж өгөхдөө “Баянхонгороос дөрвөн хүн тоглуулбал би зохиолоо өгнө” гэж аваргад аархсан юм. Тэгсэн мань хүн духаа нэг алгадаж, хонгоо нэг алгадаж нааш цааш явж байснаа “Дөрөв нь ч юу юм, гурван хүн тоглуулъя” гээд саалийн тасгийн ингэний саальчин Должинд Баянхонгорын “Тэмүжин” хүүхдийн театрын дарга Ваахүүгийн Ганчимэг, Гочоод Дорлигжавыгаа, Хилийн цэргийн дуучин Дашзэгвийгээ саалийн фермийнхэнд эсгийнд боолгоод, хамар дээр нь ялаа суухад хамар нь мурчийгаад байдаг дүрд тоглуулсан. Намайг Жинстэд тэмээ хариулж байхад их нөмөр болж байсан ердийн хөсгийн дарга Ваахүүгийн урлагийн сургууль төгсөөд ирсэн охиныг саальчинд тоглуулж байлаа. Хүн хүний ачийг хэзээ ч ерөөсөө мартаж болохгүй. Манай Дорлигжав байгалиас заяасан хольцоо нь үгүй шижир байсан. Дорлигжавт их дээд сургууль төгссөн гэх мэт намтар байхгүй. Монголжуу биш монголоо алдаж яваа хүн дотроос монголоороо байгаа хүнийг манай урлагийнхан олж хараад, жүжгийн хүрээлэн олзолж, кино үйлдвэр жилд гурван кинонд тоглуулдаг байсан. Дорлигжав дүрийг амьдралын итгэл үнэмшлээрээ шууд аваад явчихдаг жүжигчин. Киноны хөгжмийг нь төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гуай бичсэн юм. Мөрдорж гуай түүхэн киноны хөгжим, түүхэн дууг сайхан туурвидаг. “Дайсны цэргүүд сонсоцгоо” киноны дууг бод л доо. Хэчнээн гайхамшигтай билээ. Тийм сайхан түүхэн киноны дууг халгиж цалгиж бичсэн атлаа инээдмийн киноны хөгжимд цуцах шинжтэй байсан. “Мөнгөн буйл” киноны зохиолд маш олон дуу байлаа.
-“Азын тэнгэр байвал даа Гочоо минь ээ хө” гээд Дорлигжав гуай ч үзэгчдийн сэтгэлд хоногштол дуулдаг шүү?
-Дорлигжав тэр дууг чинь
“Азын тэнгэр тэтгэлээ дээ, гоогоо минь ээ хө
Ааваасаа бусдыг оллоо доо, Гочоо минь ээ хө” гээд ардын дууны аян дээр аваад явчихаж байгаа юм. Тэр хэсгийн урьд нь зориод явж байхдаа
“Нарийн ухаан байвал даа, гоогоо минь ээ хө
Нарнаас тамхиа асаана даа, Гочоо минь ээ хө” гэж дуулдаг шүү дээ. Тэр бүхэн Мөрдоржийн хөгжим биш Дорлигжав өөрөө л тэгж дүрээ тодотгон авч явж байгаа нь тэр. Хошин инээдмийн киног уран сайхны зөвлөлөөр баталж өгөхгүй байх, төрийн хошой шагналтны нэр байж байхад батална гэсэн үзэл суртлаас залхчихсан манайхны нэг муу арга байсан шиг байгаа юм. Тэрнээс биш Доржпалам найруулагч инээдмийн киноны бүх дууг бичсэн хөгжмийн зохиолч Гончигийн Бирваа ахыг авна биз дээ. Бирваа ах
“Харласан бүтэлгүй толгой би
Хаагуур явсныг мэдсэнгүй” гэсэн үгийг хүртэл аялгуугаар амилуулж шүншиглэсэн авьяастан шүү дээ. Энэ дууны үгийг сонсоод шүлгийг бичсэн Бунтар гуайг би “Ийм бүдүүлэг үгтэй дуу огт үзсэнгүй ээ. Харласан, бүтэлгүй, хохимой хаагуур доншуучилсныг чёрт не знаю” гэж тоглоом хийнэ. Хэмнэл нь үгтэйгээ яг таардаг дуу шүү дээ. Аугаа хүмүүс бол аугаа л байдаг. Уурлаад, юмаар шидэхийн оронд “Галсан гуай, та уянгын дуу болон улс төрийн дууны үгийг мэдэх юм байна. Киноны дууны үгийн онцлогийг л мэдэхгүй байна даа. Тэр баатрын тухайн үеийн сэтгэгдлийг аялгуутай хэлэхийг киноны дуу гэдэг юм шүү дээ” гэж аман дээр атны тавхай тавьж байлаа. Кино үйлдвэрийн бүх уран бүтээлчид мэргэжилдээ өнөөдрийнхөөр жинхэнэ академичид байжээ.
-Санжийн Пүрэв гуайн зохиол “Загийн алим” кинонд та ёстой яруухан дуу бичсэн дээ?
-Манай Жигжидсүрэн чинь “Анхны алхам”-аасаа хойш киноны инжеан болчихсон үедээ хийсэн кино нь. “Загийн алим” батлагдсан ч дуу нь гологдож. Манай хянагчид үзэл суртал харахаас гадна урлагийн амин сүнсийг мэдэрдэг мундаг байсан байгаа юм шүү. Монгол баатрын хувцсан дээр гамингийн нэг муу хантааз өмссөнтэй ялгаагүй юм болохгүй юу. Найруулагч нь хөгжмийг сонсголоо. Жамсранжавын хөгжим. Их сайхан аялгуу юм. Говьд хоорондоо уулзаж чадахгүй, бие биесээ мөрөөдөж байгаа цэвэр ичимтгий ааш нь эвдрээгүй залуусын сэтгэлийн уянга, улирлын аяс хоёр байх ёстой юм байна гэж бодоод
“Яруухан хаврын гурван сардаа
Яргуйгаа дагаад сүрэг минь жаргалтай
Цэрвүү алсаас чамайгаа санахад
Цээжний гүнд наран ургаастай” гэж эхлүүлэн дөрвөн улирлын аясаар бичсэн. Кино үйлдвэрийн төлөвлөгөө тасрах гэж байхад аминд нь орсон дуу даа.
-Мишигийн Жавган гэж мундаг зохиолчийг хүмүүс нэг их яриад байхгүй юм даа. Тантай хамт ажиллаж байсан гэл үү?
-Дундговийн Дэрэнгийн өөлд хүн байгаа юм. Жавган маань хүн нүдээр хараад доогломоор дэндүү эгэл хүн байсан. Яагаад ч дандаа богино өмд өмсдөг байсан юм шагай нь байнга гялалзаж явдаг, Кино үйлдвэрт даргаас нь бусад албыг хашсан мундаг амьтан. Дарханы бүтээхүйн эрдмийн сургуулийг төгссөн, цахилгаан, тайз засал гээд бүгдийг шийддэг, таван зуун хүний хувь тавиланг шийддэг боловсон хүчин, зургийн дарга ч хийж байсан даа. Жавганы зохиолоор хийсэн кинонуудаас хамгийн алдартай нь “Нийслэл хүү” байна. Гадны киноны хуулга биш цэвэр монгол шог байсан. Хувь хүний хувьд маш их онцлогтой. Хээрийн зурагт явж байхад нь хайрханы дээгүүр гэнэт хар үүл гарч ирээд аянгатай аадар асгалахад нарлаж байсан хүүхнүүд дуу алдан хувцас хунараа дутуу хагас цуглуулан гэртээ ирчихсэн байхад Жавган ганцаараа байдаггүй. Жавган аянганд ниргүүллээ гэхэд тэр их аадар дундуур явчих хүн байдаггүй. Аадар гэнэт шаагисан шигээ гэнэт татрах үед мань хүн хув хуурай ороод ирэх жишээтэй. Яав гэхэд “Яахав жаахан бороо ороод би хариулчихлаа” гэнгүүт нөгөөдүүл нь биширч сүйд болж. Яг нарийн учрыг нь сүүлд асуутал “Бороо асгуут л эд нар гүйгээд явцгаасан. Би үлдээсэн түмпэнг нь авч хувцсаа тайлан дотор нь хийгээд толгой дээрээ тавиад цүнхээл дотор суучихсан. Наранд бүлээссэн ус сайхан байна. Бороо арилуут биеэ арччихаад хуурай хувцсаа өмсөөд ороод ирсэн” гэж байсан сан. Жавган “Шинэ танилууд”, “Мартагдашгүй намар”, “Шинэ хотын гэрэл”, “Тууврын замд” зэрэг олноо нэрд гарсан уран сайхны кинонууд бүтээсэн давтагдашгүй сонин сэтгэлгээтэй, басашгүй сайхан авьяас билигтэй зохиолч байлаа. “Есөн хүсэл” роман тэргүүтэй олон сайхан бүтээлүүд нь байгаа даа. Ер нь манайхан алдарт гарсан хүмүүсийн араас шогшоод, эсвэл тааруухан зохиолчийн үр хүүхэд нь баян бол хөшөө дурсгал гэж мод чулуу энд тэнд овоолоод л, хэн ч уншихгүй юмыг нь ахин дахин хэвлэж гаргаад байх юм. Уг зүй нь монгол утга зохиолын том овоонд ивээс нь болж байсан тулгуур чулуунуудаа, дээш нь шидэхэд доошоо нурахгүй тогтоод байсан жижиг чулуунуудаа аль алийг нь бодож баймаар санагддаг.
-Тоогдохгүй тулгуур чулуунууд олон байна уу?
-Тэр байтугай аугаа их С.Дашдооровын наян насны ой таширлаад байхад хөөрхий муу Дарма Батбаяраас өөр дуугарч байгаа хүнгүй л байна ш дээ. Би нэг дурсамж бичсэн. Манайхан чинь идэж ууж явснаа л бичээд байх юм. Тэр дурсамж биш л дээ хө. Би бол муу нэрт, луу данст Галсанд ямар их авралын бурхан байсан талаар л бичсэн. Хэвлэх газар олдвол хэвлүүлчихнэ дээ. Урамгүй нь билиг авьяастны хөдөлмөрийг үнэлэхгүй биеэ үнэлэгчдийг л өндөрт мандуулаад байх юм. Капитализм чинь хүнийг урамшуулж шагнаж байж хөдөлмөрийг нь шударга үнэлдэг юм шүү дээ. Энэ бурууг залруулах ёстой. Цэдэвдоржийн Базаррагчаа гэж гайхамшигтай хэл найруулгатай зохиолчийг огт ярихгүй юм. Чойжамцын Ойдов гэж төрийн шагналт мундаг зохиолч байлаа. Архичин гээд амьдаар нь булшилчихсан. Дөнгөж дөчин хоёрхон насалсан байдаг. “Ардын элч” киног бичсэн. Энэ кино чинь сонгодог найруулгатай бүтээл шүү. Ойдов гуайн ерэн насны ой удахгүй болно. “Далан худалч” жүжгийг битгий тоглооч, орлогынх нь мөнгийг манай улс гаргая гэж урд хөрш гуйж байсан тийм зохиолч Монголд даанч ховор. Ойдов тэгэхээр олон улсын хэмжээний сонгодог зохиолч байгаа биз дээ. Ийм сайхан хүмүүсээ огоот дурсахгүй байна. Мартах чинь хоёр янз байх шиг байна. Нэгдүгээрт, өөрсдийгөө өргөмжилж бусдыг мартахуйн мананд гээх гэсэн явуургүй арга. Тэр дэмий. Он цаг өнгөрөх тусам жинхэнэ сонгодгууд булавч бултайгаад, даравч дардайгаад гараад ирнэ шүү дээ. Хоёрдугаарт гэвэл хорвоогийн гачлангаар дэндүү эрт буцаад бүтээл туурвил нь ард түмэнд түгэлгүй хайчлагдчихсан авьяастнууд бас байх юм даа. Пүрэвийн Гантөмөр гэж хэд хэдэн кинонд дүрээ мөнхөлсөн царай нь хар ч хүн чанарын их гэрэл гэгээт шударга сайхан найрагч байлаа. Ламжавын Лувсандоржийг бурхан болоход пайлуурын чулууг нь үүрчихсэн, хөлс нь гоожоод ирж байхыг би харж байлаа. Одоо чинь хүн биш байтлаа өөрсдийгөө яруу найрагч гэж цоллосон залуус мэр сэр байна шүү. Некрасов “Яруу найрагч та иргэн байх хэрэгтэй” гэсэн. Би бол “Яруу найрагч хүн байх ёстой” гэж боддог. Хүний ертөнцөд хүн байх шиг гайхамшиг үгүй юм даа.
-Хүн байхын утга учир тэгвэл юунд орших бол?
-Монгол маань хүн төрөлхтнөөс хоншоор дутуугүй, аль ч ард түмнээс аз жаргал яндаагүй байх аз одонд заяасан ард түмэн. Социализм гэдэг суваргаа нураах нь зөв байсан ч буруу нураасны хар гайгаар, Дэн Сяопин аваргын эдийн засгаа эвдэхгүй үзэл суртлаа эвдэх аргыг хэрэглэлгүй бүгдийг нь буулгаснаас болоод гадаадынхны гар хөл болсон нэгдүгээр зэргийн луйварчид төр засагт шургалчихаж. Тэгснээс болоод гурван сая хүнд хүртэх аз жаргал гурван зуухан хүнд оччихоод байна. Үүний буруутан нь манай ард түмэн. Энэ алдаагаа л залруулчихвал ганц Галсанд тустай биш нийт монгол түмэнд ачтай юм. “Манай нам, танай нам” гэж улаантан цагаантан болж талцаад ах нь дүүгээ, айл нь саахалтаа үзэж чадахаа больсноос хамаг гай үүдэлтэй. Жаахан хэрүүлтэй уруултай, харанхуй бүрэнхий үеэр чөтгөр шимбэн бурхны гүнгэрваанд ороод нуугдчихдаг жамаар л энэ луйварчид төр засагт шургалчихсан. Энийг залруулах хүч чадал, эрдэм билиг Монголын ард түмэнд бүрэн бий.
Л.Батцэнгэл
