Магадгүй тэр маргаашийн учрыг өчигдөр нь түүнээс ч өмнө таних гэж хичээдэг байх, тун сэтгэлд нь нийцэхгүй, танигдахгүй бол агсам тавихаа ч огт тоохгүй. Ямар сайндаа 2005 онд болсон Зохиолчдын эвлэлийн бүгд хурал дээр төрөх шахсан очсон түүний зургийг тал талаас дараад байжээ. Мань хүн битгий ав гэж гуйгаад байхад нь нэг сэтгүүлч бүр тэгэхээс тэгсэн юм шиг улам олон зураг дараад байхаар нь аппаратыг нь булааж авч, шат руу савчихаад, өөрийг нь тас хийтэл алгадсан юм даг. 2007 оны “Болор цом” наадмын нэгийн даваанд өвдөг шороодож халамцаад, шүүгчдийг “шүлэг ойлгохгүй байснаас үхсэн дээр” хэмээн ил тод хараав. Тэдгээр харааж байгаа шүүгчдийн дотор аавынх нь дотно анд Ардын уран зохиолч П.Бадарч хүртэл байлаа гэж бодоход тэр хэнд ч үгээ хэлдэг нь шууд харагдана. “Ардын эрх” сонинд ажиллаж, Далай ламтай ярилцаж гээд сэтгүүл зүй ертөнцөд богинохон ажилласан ч тэр өөрийгөө хэн бэ гэдгээ харуулж чадсан. Сэтгүүл зүйд удаан ажиллаагүй нь цаанаа учиртай. Тэр шүлэг шигээ омголон учраас хэн нэгнээр юу бичихээ заалгаж амьдармааргүй л байсан байхгүй юу. Тийм ч учраас галтай шүлгээ зүрхэндээ тээгээд, найрагч нөхдийнхөө хамт бодож шаналах зүйлгүй амьдарсан. Гэхдээ 2006 оны үед “Ардын төр” хэмээх сонин эрхэлж байгаад тун ч удалгүй үүдийг нь барьсан. Тэгэхээр тэр одоо ахин сэтгүүл зүйн ертөнцөд орж ирэхгүй гэдэгтэй мөрийцсэн ч болно. Хүний амьдралын энэхэн орон зайд намтар дүүрэн амьдарсан энэ бүсгүйн тухай дурьдахад нэлээд цаг зав гаргах шаардлагатай ч бас чиг богинохон зайд өөрийг нь ойлгуулж болмоор тийм нээлттэй, энгийн хэрнээ омголон аж. Энэ бол “Болор цом”-ын хошой тэргүүн, Д.Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч Цоодолын Хулан.  

         Тэрбээр нэгэн ярилцлагдаа “Балбар ахыг амьд сэрүүн байхад нь тэр хүнийг харахаар л өөрийгөө хөндлөнгөөс харж байгаа юм шиг санагддаг байсан. Бид хоёрын жил, орд ч ижил. Ер нь их ойролцоо зан авиртай. Тэр хүнийг нас барсны дараа сэтгэл их өвдсөн. Одоо л гайгүй эдгэж байна. Яруу найрагчдаас надад хамгийн ойр хүн байсан. Хэрвээ Балбар ах эмэгтэй хүн байсан бол яг надархуу, би эр хүн байсан бол Балбар ахтай төстэй л хүн байх байсан болов уу гэж боддог юм” хэмээсэн. Магадгүй л юм, гэхдээ түүний аавыг харахаар дээрх зүйлийг бас мартаж болмоор. Яагаад гэхээр түүний аав манай нэрт яруу найрагч  Д.Цоодол гуай бол шүлэг шигээ зөөлөн, бичсэн дуулиуд шигээ ард олныхоо төлөө шаналан тээж явдаг тийм л хүн. Иймээс аавын нь тухай бодохоор түүний хэлснийг мартаж болохоор. Үнэндээ Цоодолын Хуланг ярихын тулд Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолын тухай дурсахгүй өнгөрч болохгүй. Тийм ч учраас тэр “намайг мэдье гэвэл аавыг минь, аавыг минь танъя гэвэл намайг мэдэх хэрэгтэй” хэмээсэн биз. Гэхдээ энд аавынх нь тухай дурдах гээгүй учраас “Зүлгэн дээр гэрээ бариад Зүгээр л нэг амьдрах” гэсэн бүсгүй найрагчийн тухай дурдая. “Цэцдийн толгой авдаг төртэй байхыг хүсэхгүй Цэцгийн толгой тасддагүй үртэй байхыг хүснэ” хэмээн халгиулж цалгиулж байсан найрагч бүсгүй маань өнө мөнхийн хэрнээ өчүүхэн байж магадгүй амьдралыг тун энгийнээр “Зүлгэн дээр гэрээ бариад зүгээр л нэг амьдрахсан” хэмээх философийг тэр ард түмэндээ бичиж өгсөн нь бол гайхамшиг.  Магадгүй түүний бичиж чадах, бичиж үлдээх цөөн хэдэн мөрүүдийн нэг бол энэ. 

          Үүнийг олон судлаач, эрдэмтэд тайлбарлаж байдаг ч миний хувьд бол өөрөөр харж бодож явдаг нэгэн. Монголын яруу найргийн галыг манасан цөөн бүсгүйчүүдийн сор нь болж яваа энэ бүсгүй залуу цагтаа бас дурлаж шатаж, түүнээсээ болж алдаж онож явсан. Жаргал зовлонтой амьдралын тэн тэнцүүлж шатахдаа, гунихдаа, хөөрөхдөө шүлэг бичиж явсан түүний амьдралын зам харгуйд худал хуурмаг ч байсан, эр хорын харц ч байсан. Гэсэн хэдий ч энэ зам харгуй тэр чигээрээ хүндлэл байсан гэдэгт би огтхон ч эргэлзэхгүй. Тийм ч учраас хуучин цагийн хэллэгээр бол язгууртан дээдсийн гэмээр нийгэмдэх амьдралаас залхахдаа ийн дуун алдсан хэрэг. Үүнийг зөвхөн би хэлээд ч байгаа хэрэг биш. Тэр чигээрээ омогшлоор, гэхдээ нарийн утга учраас бүрдэх түүний шүлгүүдийг хийгээд эрхэмсэг гал цогтой дүр төрхийг ард түмэн тэр чигээрээ мэднэ. Бараг өөрийнх нь мэддэггүйг ч хэлэх байх. Тийм л байдаг шүү дээ.

            Аль тэртээ наяад оны сүүлчээр МУИС-ийн оюутан байхдаа авьяаслаг яруу найрагч Шагдарын Уянга асантай үерхэж, улмаар түүнтэй гэр бүл болж, дундаасаа Уянгын Дөрвөн-Уул хэмээх хүү төрүүлж, амьдрал гэгчид хөл тавьсан. Гал цогтой яруу найрагч маань өөрийнх нь хэлдгээр “Балбар ах шигээ хурц омголон” болохоор тэдний амьдрал удаан үргэлжлээгүй гэхэд хэтийдсэн хэрэг болохгүй. Мэдээж омголон найрагч бүсгүйд яруу найрагч нөхөр тохирохгүй байсан биз. Түүгээр, түүний шүлгээр чимэж, бас хайрыг нь даруухнаар хүртэж чадах тийм л эр хүн хэрэгтэй байсан болохоос биш яруу найрагч өрхийн тэргүүн түүнд хэрэг байгаагүй учраас тэд хоёр салаа замаар одсон. Тэр алдахаас, зовлон амсахаас айдаггүй. Тийм ч учраас тэр өөрийгөө “Алдааны цуглуулга” хэмээсэн байх. Ямар сайндаа нэгэн сонинд өгсөн ярилцлагдаа “Би одооны залуучуудын нэг зүйлд дургүй хүрдэг. Тэд яаж алдаагүй амьдрах вэ гэж л боддог. Алдаагүй амьдрах гэж яаж байх юм бэ. Хүнд хайртай болж, дурлал хайрын шаналан энэ тэр гэдэг юмыг хүн амсах, мэдрэх ёстой ш дээ. Одооны залуучууд их сургуулиа улаан дипломтой төгсөөд л, тэгснээ нэг сайхан ажилд ороод, тэгээд хань ижлээ сонгохдоо хүртэл ямар ч алдаа гаргахгүйгээр сонгох л хүсэлтэй” хэмээн илт дургүйцсэн ярилцлагыг сонинд өгч байв. Ийм л зандаа хөтлөгдсөн залуу найрагч бүсгүй маань олон жилийн турш эр хорын харцан дундуур гал шиг шүлгээ уншаад туучаад гарсанд эргэлзэх хэрэг алга.

        Түүний анхны хань яруу найрагч Ш.Уянга ид хийж бүтээх насандаа тэнгэр болсон. Тэгэхэд Ц.Хулан гунигаа шүлгээр тайлчихаад өнөөх л гал цогтой хэвээр цааш одсон. Мэдээж, тэр дотроосоо нурж, шүлгээрээ сэтгэлээ аргадаж явсан. Түүний төрөлхийн гал цогтой чанар, гал цогтой шүлгүүд нь түүнийг зөвхөн үүнээс ч биш, өөрийнх нь хэлдгээр “алдааны цуглуулгаас” нь аварч байсан болов уу. Тийм учраас Ц.Хулан “Хүн зовлон шаналал гэдэг юманд сэтгэлээ дүрээд авах хэрэгтэй шүү дээ. Тэгж байж хүн болно. Тиймээс алдахаас айх хэрэггүй” гэж хэлж байв. Энэ чанар нь ч түүнийг өнөөдрийн өндөрлөгт авчрахдаа олон сайхан шүлгийг бичүүлсэн биз. Ийнхүү жирийн бүсгүйн яваад байдаггүй яруу найрагчийн замаар аяны богцоо үүрээд гарсан жаал охин амьдрал таньж ухаажсан Монголын нэгэн сайхан ижий болсон гэдэгтэй уншигч олон маргах аргагүй. 2000 оны эхээр байх аа, Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн ахайтан хүү Б.Хасартайгаа хамт “Болор цом”-д уралдсан юм. Тэгэхдээ Б.Лхагвасүрэн найрагч тайзан дээрээс “Манай Цоодол наадмын дэвжээн дээр нэг байдас хөтлөөд ирдэг байсан. Одоо ч сүүтэй сайхан гүү болжээ. Харин би энэ жил нэг даага хөтөлж ирлээ” гээд хүүгээ танилцуулж байж билээ. Энэ хэдийгээр хошигнож байгаа ч уяралын өнгө аяс гэрэлтэн үзэгч олон ихэд уярч суусан нь санагдана.

            Тэр өөрөө “Болор цом” наамдыг хоёр удаа хүртсэн бол аав Д.Цоодол нь гурван удаа хүртэж, тэдний гал голомтод таван удаагийн “Болор цом”-ын тэргүүн байр, эгшиглэнт янжинлхам бурхан тавантаа заларсан юм. Ц.Хулан одоогоос олон жилийн өмнө “Намайг ухаажихыг үзэх гэж ижий минь та урт наслаарай” хэмээн уншаад 1996 оны “Болор цом” наадмыг авч байв. Д.Цоодолынх гэдэг айл гурван охинтой, хамгийн хэцүү нь Ц.Хулан байсан гэдгийг түүний ээж Цэвэлмаа гуай ч нуудаггүй. Мэдээж түүнд даруухан, ээжийгээ зовоохгүй байна гэдэг огтоос тохирохгүй зүйл. Харин өдгөөгөөс хоёр жилийн өмнө Бурхантын хөндий, Дархан-Уул аймагт болсон “Болор цом” наадмыг авчирсан. Эхний удаа “Болор цом” наадамд тэргүүлэхдээ тэр ёстой халгиж цалгисан шүлгүүд уншиж, эрсийн харцан дундуур туучиж явсан бол сүүлд цом залахдаа Монголын Хүүхэлдэйн театрын дарга болж, нөхөрт гарчихсан, Б.Удвал охиноо төрүүлчихсөн, намба төгөлдөр ижий болчихсон байсан. Тийм ч учраас утга төгөлдөр шүлгүүд уншиж суухад, түүний нөхөр С.Батбаатар үзэгчдийн суудалд дээлийнх нь захыг мушгиж суусан.

        Захыг нь мушгисан гэснээс С.Батбаатар Дархан руу хөдлө­хийн урьд орой Ц.Хулангаас нуугаад  мэргэн гэгд­дэг түвд лам дээр очиж хий­морь лундааг нь асуусан гэдэг.  Үүнийгээ хэлэхгүй нууж байгаад гэнэт лам "Хоё­рын даваа байна аа, харин нэг бол ха­рагдахгүй байна шүү. Цагаан дарь эхийг тахь" гэж хэлсэн гэсэн.  Тэгэхэд нь Хулан жаахан хулчийж, ерөө­сөө явахаа больдог ч юм билүү гээд ачаа бараагаа задалж үзэж гэнэ.  Тэгээд найз нөхөдтэй­гээ уулз­маар бай­даг. Тэгснээ зө­­рүүд хүн болохоо­роо  "Ямар хүнээс асуусан гэнээ" гэж лавлаад "Үгүй ээ, түвд ламаас  төрсөн нутгийн сав­даг хүчтэй байдаг юм, харж л байгаарай" гээд тэр дорх­ноо “Болор цом”-д бичсэн шүлгүүдээ за­далж, цоо шинэ хоёр шүлэг  бичсэн гэдэг. Тэр нь "Цагаан дарь эх", "Найраг­чийн нутаг" хэмээх Дарханы цомд уншсан шүлгүүд. Эндээс түүний өөрийнхөөрөө байдаг зоргоороо араншин нэвт гэрэлтэхийн сацуу насны ханийнх нь эхнэрийнхээ үнэнч фен, итгэл сэтгэлийн нэгэн илрэл тодоос тод харагдана. Энэхэн цаг нарны орон зайд нэгэн хүний тухай, тэр тусмаа найрагч Ц.Хулангийн тухай бичнэ гэдэг яагаад ч багтахгүй. Гэхдээ л уншигч та найрагч Ц.Хулантай мэнд зөрж, хоёр үг солихын завсарт түүний тухай танил дотно зураглал эрт урьдын юм шиг жирэлзэн өнгөрөх байх аа гэдэгт найдаж байна.        

 С.Баяр