Монголчууд яруу найргаа өөрийнхөө сэтгэл гэж ойлгосоор ирсэн ард түмэн. Энэ сэтгэлээ хэр ариун, өөдрөг байлгах, хэзээ хэнд илчлэхээ ч сайн мэднэ. Тийм болохоор муу найраг гэж байж болохгүй. Сайн бараа, муу бараа гэж байж болно. Харин яруу найрагт дэс дугаар үгүй гэж ярих яруу найрагч Цоодлын Хулангийн сонирхолтой яриаг хүргэж байна. 


-Нэг хэсэг таныг улс төртэй хутгалдлаа. Хулан буруу юм хийж байна гэж фенүүд чинь дургүй байсан. Учир нь улс төрийг бохир гэдэг утгаар тэгсэн байлгүй? 

-Намайг улс төр гэдэг “жижигхэн” зүйл хэзээ ч бохирдуулахгүй. “Би өөрөө улс төрөөс том шүү” гэж ер нь хэн маань ч бодож байх уг нь зүйтэй. Xүн л улс төрийг хийдэг болохоос, улс төрийн гар хөл болчихоод, хүний жудгаасаа урвадаг олон тохиолдол амьдралд гардаг. Миний хувьд, би өдийд эвдрээгүй, бохирлогдоогүй, хамгаалалттай болчихсон юм чинь цаашдаа юу гэж өөр болох вэ. 

-”Сэхээтнүүдээ амьд байцгаая” нийтлэл тань тухайн үедээ бас л шуугиан тарьж байсан. Яг энэ үед сэхээтнүүд маань “амьд” байж чадаж байна уу? 

-Нийгэмд улс төрд юу болж байгааг огт сонирхохгүй, тоомжиргүй, хүйтэн хүмүүсийн зовлон жаргалаас хол, тэнгэрээр нисэлддэг сахиусан тэнгэрүүд шиг сэхээтнүүдтэй байгаад яах юм” гэсэн санааг бичсэн л дээ. Улс төрийн сонголтын чухал үед ч ард түмнээ манлайлж, хааш явахыг нь хөтөлж дагуулдаг сэхээтнүүдийн давхарга байж уу үгүй юу гэдгийг асуусан энэ нийтлэл маань xүмүүcт xүрсэн гэдэг чинь л том амжилт шүү дээ. 

-Сонирхож асуухад, Танд эр зориг тань мохдог үe байдаг уу. Бүсгүй хүнийхээ үүднээс ч юм уу. 

-Байдаг. Дотны найз нөхөд үгүй болоход. Цус, удам судар гэж ярьдаг ч, сэтгэлийн анд нөхдийн холбоо надад илүү үнэтэй санагддаг. 

-Та олон жил ганц бие явж байж хань бүлтэй болсон. Гэхдээ ханийнхаа тухай бага ярих юм. Таны гайхалтай хайрын шүлгүүдийн эзэн тэр азтай залууг танилцуулаач? 

-Манай нөхөр яахав, халхын нэг дүүлгэр бор залуу бий. Нүдэнд дулаахан, боловсрол сайтай, эхнэр хүүхэддээ толгойгоо мэдүүлчихсэн, хуучин xүн шиг аливаад хариуцлагатай нь дэндсэн ч гэмээр ийм xүн. Өглөө эрт яг цагтаа босоод ажилдаа явдаг. Заримдаа би хөөе, ганц удаа хоцорч болдоггүй юм уу гээд хүзүүгээр нь тэврээд буцаж унагадаг ч яаж ийж аяглаж байгаад л босч цагтаа явдаг “коммунист” золиг байгаа юм. Яг үнэн хэрэгтээ бол, цагтаа босдоггүй эр нөхрийг би цаашдаа хүндлэхээ больчихно шүү дээ. 

-Удвал гэж охиндоо нэр хайрласан нь таны сонголт уу? 

-Бурханы мутартаа барьсан цор ганц цэцэг бол Удвал гэдэг. Миний шар охиныг бурхан гараасаа бүү салгаасай гэж, бас Удвал гэдэг хуучны, цэвэр монгол үг болохоор нь өгсөн. Нуугаад байх юу ч байхгүй. 

-“Зүлгэн дээр гэрээ бариад зүгээр нэг амьдрахсан” гэж бичихэд тань хамгийн ихээр нөлөөлсөн зүйл? 

-Мэдэхгүй юмаа. Би өөрийгөө тайлбарлалтай нь биш дээ. 

-Таниас эх оронч, омголон зан нэвт ханхийдэг шүү дээ? 

-Эх орон гэж том зүйл нь залуу хүний хичээл сургуультай, ажил албатай, авдаг цалинтай холбогдох ёстой юм уу даа. Миний хувьд эх орон бол материаллаг сайхныг бий болгож өгдөг эх үүсвэр төдий биш. Талд татсан солонгонд нь, намрын шap тарианд нь намайг унаж босч явахад гараа өгсөн xүмүүcт нь би адилхан хайртай. Эх орон олон юмнаас бүрддэг ч, ачийг нь хариулж хэзээ ч чадахгүй, зүгээр л өр өмөлзүүлээд байдаг тэр эх орон одоогийн залууст байгаа. 

-Ингэхэд, Таны “Цэцгийн толгой тасддаггүй үртэй Цэцдийн толгой авдаггүү төртэй байхыг хүснэ…” гэсэн мөртийг Хулангаас л ийм шад гарна гэж хүмүүс ярьдаг. Ардчиллын реклам хүртэл болсон. 

-Тэр мөрийг би ганцаараа бичээгүй. Цаг үe минь миний чихэнд шивнэсэн, би зүгээр л дамжуулсан юм шүү дээ. 
Хувь xүн ч тэр хувь xүмүүcийн бөөгнөрөл болсон, олон санаа нийлж уралдсан нам гэдэг энэ газарт бие биенээ сохроор дагах, тахин шүтэх, өөрийнхөө үнэт зүйлсийг байхгүй болгох, энэ бүхэн битгий байгаасай. Энэ бүхэн ардчиллын орныг нураадаг. Тиймээс энд хүн болгон өөр өөрийнхөөрөө байгаасай. Төр гэдэг эх орон биш. Эх орон гэдэг бол дан ганц ард түмэн ч биш. 

Харин төр иргэн хоёрын хоорондох сайхан харилцаа, байгаль эх xүн хоёрын итгэлцээн дээр эх орон оршин тогтнодог. Эх орон гэдэг эрдэнийн зургаан үcгээp бүтдэг энэ үгийг хүмүүс жилээс жилд ойлгож суралцаж байгаагийн илрэл бол Эх орончдын баярын өдөр байх. Би өөрийгөө эх оронч гэж боддог. Эх орончдын өдрийг жил бүp ямар нэгэн хүрээнд тэмдэглэдэг. Хэн нэгэн баян компанийн захирлын нэгэн нефтийн цооногийг тэмдэглэхээс илүүтэйгээр баярлаж тэмдэглэдэг. 

-Монголын парламент цаг үргэлж бүсгүйчүүдийн дуу хоолойгоор дутагдаж ирсэн. Та яагаад тэр орон зайнд хүртээмжтэй байя гэж боддоггүй юм бэ? 

-Тэнд ороод би хувьдаа илүү ихийг хийж чадахгүй. Би одоо байгаагаараа байж чадахгүй. Одоо байгаа шиг үнэн үг дуугарч чадахгүй. Тэнд багийн тоглолт байдаг. Би өөрөө их сод xүн учраас миний үг л xүмүүcт хэрэгтэй болохоос би заавал тэнд байх ёсгүй. Хэрвээ МАХН өөрөө Ц.Хулан чи өөрөө заавал ч үгүй байх ёстой, чиний үгээр дутаж байна аа гэвэл би ороход бэлэн байна. Tүүнээс биш аливаа арга, эрэлхийллээр төрийн өндөрлөгт өөрийгөө авч тавина гэдэг өөрийгөө хэт үнэлсэн хүний явдал эсвэл их доошоо орсон явдал гэж би боддог. 

-Та цагтаа “Надаар “Болор цом ” отголог. Ирээдүй хойч үеийнхэн маань Д.Нацагдорж шиг шүлэг бичих болтугай” гэж хатуухан үг хэлээд тайзнаас бууж байснаа дурсаач? 

-Энэ үгийг зарим xүмүүc А.Сүхбат аварга зодог тайлж байгаа мэтээр Ц.Хулан дахиж “Болор цом”-д шүлгээ уншихгүй нь гэж ойлгосон юм билээ. Дараа нь олон xүн утасдаж асууж байсан. Тэгэхээр энэ үгийг xүмүүc ямар ч утгаар хүлээж авсан би баярлана. Өнөөдөр ард олон маань өдөр тутмынхаа саарал амьдралд дөжрөөд өөр сайхан юм байдгийг олж харахаа, мэдрэхээ байчихаж. 

Салхи сэвэлзэхэд туг дэрвэж л таарна. Энэ туг яруу найраг юм аа гэж бодоход яруу найраг энэ нийгмийн төлөө, xүмүүсийн төлөө салхинд урагдаж байгаа туг шиг байна шүү гэдгийг мэдрэхээ больчихож. Би “Надаар “Болор цом” отголог. Ирээдүй хойч үеийнхэн маань Д.Нацагдорж шиг шүлэг бичих болтугай” гэдэг үгийг яруу найргийн төлөө, яруу найрагчдын төлөө, яруу найргийг хайрлан дээдэлдэг xүн бүхний төлөө хэлсэн юм шүү. 
Гэхдээ нохой юм бол түрүүлж хуцаад, хөхөө юм бол түрүүлж донгодоод амаа хөлдөөдөг xүмүүсийн нэг болохоор би түрүүлж дуугарахаасаа хэзээ ч эмээдэггүй, харамсдаггүй. 

-”Зүгээр л нэг амьдрахсан” ном тань хамгийн хурдан борлогдсон байх аа? 

-Би энэ номоо дахиад 1000 хувь хэвлүүлэхээр болсон. Хоёрхон сарын дотор борлогдоод 
дуусчихсан. Ямар нэгэн уралдааны тайзнаас хэн нэгэн шүүгчдэд түлхүүлж, шүлэг нь гологдоод нулимстай буух нэг хэрэг. 

Харин дургүй хүрээд хэд хоног дотор зангирч явах, зөвхөн өөрийгөө биш, өөрийнхөө үеийн яруу найргийг өрөвдөөд, цаана нь өвгөрч байгаа олон яруу найрагчдыгаа, Монголын яруу найргийн тэр тансаг сайхнаас амсаж чадалгүй өөрийнхөө xүүхдүүд шиг хүмүүсийг өрөвдсөндөө дотор зангирч явах xэцүү. Энэ үед намайг ганцхан юм аварч байгаа. Тэр нь хүний бүтээлийг уншиж ойлгоод хөрөнгө мөнгөтэй, урлагт сэтгэлтэй xүмүүc номыг минь лангуун дээрээс худалдан авч байна. Энэ л намайг амьд яваа дээр минь амьд явуулж байна. 

Би шүлэг уншихад хэзээд бэлэн. Өдөр шөнө, хавар намар ялгаагүй. Амьдралынхаа гунигтай цаг мөчид уншиж л байсан. Жаргалтай үедээ уншиж л байсан. Сайн сайхан юмны тухай гуниглаж, хайрын шүлгийг уур хилэнтэй уншиж л байсан. Хайрладаг юмныхаа тухай дотроо уйлж, дургүй юмандаа дотроо уурсаж шүлгээ уншдаг. Тэгэхгүй бол би өөрийгөө илэрхийлж чаддаггүй. Сэтгэл дотор нэг юм зангираад, гадагшаагаа сагах гээд байдаг. Энэ магадгүй надад жаахан илүүдсэн энерги байх. 

-Та ур орсон, хийц сайтай, сайхан эдээр гоёдог. Дээлнүүдээ хэнээр оёулдаг юм бэ? 

-Дээр үеийн дарга нарт дээл хийдэг байсан Долзод гэж хөгшин нэг хэсэг оёсон. Одоо утас зүү барихаар даралт нь ихсэж нүд нь бурэлзээд болдоггүй гэнэ. Тэгэхээр нь би торгоны дэлгүүрт Дагиймаа гэж оёдолчин охинтой танилцсан.
Алгуурханаар түүнийг өөрийн дээлний xүн болгосон гэх үү дээ. Миний дээлнүүд xүн харахад аятайхан байж магадгүй ч, үнэн хэрэгтэй манайд байдаг л торго дурдан шүү дээ. 
Би их хувирамтгай. Сэтгэлийн хөдлөлөө дагаж хувцасладаг. 3үгээp л хийж бүтээж байгаа юм санаанд багтаж гарт орж ирээд, өө хөөрхий амьдрал гэдэг учрыг нь олоход тиим ч хэцүү эд бас биш байж шүү гэж түрхэн тайтгарах үедээ л xүн гоёдог шиг санагддаг. 

Бас хэн нэгэнд уурлахдаа шар хөдөлж хүний нүдэнд муухай харагдахгүй юмсан гэхдээ хэр чадлаараа гангалахыг боддог байх. Явуухулан цасан цагаан цамц, зүсэм индүүдлэгтэй өмд өмсч сархад xүpтдэг байсан гэнэ лээ. 

-Эмэгтэй яруу найрагч илүү торгон мэдрэмжтэй байдаг байх. Тиймдээ ч хэр баргийн xүн сэтгэлд нь нийцдэггүй болов уу? 

-Магадгүй. Гомдохооргүй юманд гомдоод байх шиг байдаг юм. Бас уран зургийг зөв байрлуулаагүй, аливаа юмны донжийг олоогүйг олж харах энэ тэрд гярхай байх шиг байдаг. Хоолны амт тааруулах дээр ч юмуу. Гэхдээ нарийн мэргэжлийн айхтар улсыг яаж гүйцэх вэ дээ. Яруу найрагч байна гэдэг ялигүй юманд эмзэглэхийг хэлдэг. Би өөрийгөө тэгж чаддаг байх гэж боддог. Тухайлбал, өөр хүний зовлонг мэдрэх. Заримдаа дэндүүлж ч магадгүй. 

-Таны дуу хоолой цаанаа л нэг өвөрмөц, ялдам байдаг. “Болор цом”-д таны хоолойн өнгө бусдаас их ялгардаг? 

-Болор цом эцсийн шалгуур биш ээ. Ер нь л олон сайхан шагнал авлаа, бурхан минь. Бүсгүй яруу найрагч, эрэгтэй яруу найрагч гэж байдаггүй болохоор би бүгдэд нь зориулж биш, өөртөө зориулж бичдэг гэвэл буруудахгүй байх. Яагаад гэвэл xүн өөртөө худал хэлдэггүй. Тэгэхээр миний шүлэг ч чин сэтгэлээс гардаг. Tүүнийг нь xүмүүc мэдэрдэг болохоор овоо нэг юм ойлгодог юм байлгүй дээ. 

-Таны бодлоор онгод гэж юу вэ? 

-Ичинхорлоогоос би нэг асуулаа л даа, дээхнэ. Хөөе чи шүлэг бичихдээ уйлдаг уу, би тэгээд байх юм яанаа гэж. Тэгсэн чинь Ичин “Өвгөөн тэгэлгүй яадаг юм. Би уйлдаг” гэхээр нь санаа амарсан. Түүнээс ч болдог юм уу 3үpx их өвдөмтгий.Тайзан дээр шүлгээ уншаад зогсож байхад үe үe ёг хийгээд хөндүүрлээд явчихдаг. Алсдаа гайгүй болдог юм гэнэ лээ л дээ. Ер нь манай найрагчдын “мотор” цохих гээд байдаг нь үнэний талтай. Тэгэхээр онгод гэдэг тэр зүйл бол гуниг баярыг зүрхээрээ дамжуулж бусдад хүргэхийг хэлнэ. 

-Та өөрөөрөө бахархдаг уу? 

-Хааяа, хааяа. Xүн онгирч чаддаг, өөрийгөө урамшуулдаггүй бол утгагүй. Дуучин тайзнаас алгуурхан бууж, жүжигчид хөгширч, бүжигчид мартагдах нь холгүй байдаг тэр үeд яруу найрагч л хэвээрээ, шүлэг бичдэг бичгийн xүн болж намбайчихаад сууж байна гэдэг сайхан. Яруу найрагч хэзээ ч тэтгэвэрт гардаггүй. Үүгээрээ бахархдаг. 

-Хулангийн ертөнц анзаарахад дэндүү нээлттэй юм шиг хирнээ яг тулахаар ухаан, хүч тамир шаардах эгэл бус юм шиг? 

-Харин л дээ. Би өөрийгөө таньж дуусаагүй л яваа юм чинь. Хэн хүн гаднаа яалаа гэж зүрх сэтгэлээ дэлгээд хаа хамаагүй явав гэж. Гэхдээ яруу найрагч хүн хаалттай битүү, олон түмнээс үгээ, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө нуудаг бол тэр яруу найрагч биш гэж би ойлгосоор ирсэн. Нэгэнт чи хүмүүсийн мэдэрснийг мэдэрч, тэдний өмнөөс дуугарах ёстой найрагч болж төрсөн л бол ард түмэнтэйгээ бай, өөрөөрөө бай, өөрийгөө муу хэлүүлэх тэнхээтэй бай гэж өөрийгөө сургасаар ирсэн. Тийм болохоор хэзээ хойно ч сэтгэл амар явах нь дамжиггүй. Тэгээд ч хүч тамир ухаан гэдэг эцсийн эцэст өөрийгөө хүмүүжүүлэх арга нь байдаг юм хойно. 

-Аав охин хоёр чинь хоёулаа л өөр өөрийн үедээ орон зайгаа эзэгнэсэн яруу найрагчид. Энэ утгаараа бас маш том өрсөлдөөний талбар байж мэдэх юм? 

-Миний муу аав уу. Овоо сайн найрагч, олиггүй, ёстой “нойл” авмаар маркетингийн муу менежер байгаа юм. Би аав шиг сайн шүлгүүдтэй бол хүнтэй тоож дуугарахгүй. Өнөөдөр хүн өөрийгөө сурталчилж амьдардаг цаг болжээ. Миний аав тийм моодноос дандаа хоцорч явдаг нэг тиймэрхүү бодь хүн. Гэхдээ түүнийг голж болохгүй. Аль хэдийнэ өөрийн гэсэн уншигчтай, хүнд хэлэх үгтэй найрагч гэдгийг олон түмэн надаар хэлүүлэлтгүй сайн мэднэ дээ. Тийм аавын дэргэд над шиг том яруу найрагч төрөлгүй яах вэ./инээв/ 

-Дөнгөтийн Цоодолын охин болж төрсний төлөө бусдаас хайр хүндлэлийг илүү амсав уу эсвэл аавын нөмөрт дарагдаад олноо танигдахад чинь саад тотгор болж байв уу? 

-Аль аль нь байсныг нуугаад яахав. Одоо бол намайг Цоодолын охин гэж харахаас илүүтэй өнөө яруу найрагч Хулан, өнөө жаахан бардам онгироо Хулан, өнөө нам төрийнхөө өөдөөс цор цор гэдэг Хулан, өнөө шуугиан дуулианы эзэн гэж хардаг болсон байна лээ. Би аавын гэрт анх ирэхдээ л тусгаар тогтнолоо зарласан том амьтан ирсэн гэдэг юм уг нь. 

-Та ингэхэд яруу найрагч бишсэн бол хэн байх вэ. Энэ тухай бодож үзсэн үү? 

-Намайг сайн сэтгэл судлаач эсвэл мэдрэлийн эмч байх байсан болов уу гэж эмч найзууд маань хэлж байсан удаатай. Тэр бүү хэл, “Чи манай анагаахад орж сураач, чи хүүхдийн эмч болбол яг тохирно” гэж цагтаа АУИС-ийн захирал хүртэл хэлж байж билээ. 

-Таны ээжээс намбалаг, хүрээ төрх нэвт “ханхлаад” байдаг юм. Харин таны хувьд ээжээсээ төдийгүй гэрийнхнээсээ тэс ондоо зантай. Яруу найрагч болоод бусдын сэтгэл дэх бүхнийг нэвт харчихаад ингэж өөртөө татдаг хэрэг үү? 

-Хөөе, би чамд нэг юм хэлэх үү. Хүн худлаа л гэх байхдаа. Би хүнийг хараад ямархуу хүн бэ гэдгийг нь шууд л мэдэрдэг. Энэ тал дээр бараг алдаж үзээгүй гэж мөрийцөхөд ч бэлэн. Эхний сэтгэгдэл дээрээ эргэлзчихвэл алдчих гээд байдаг тал бий. Хүний сэтгэлийн чинад нуугдаж байгаа бүхэн нүүр нүдэн дээрээ бичээстэй байдаг юм. Хүнийг хүрээлсэн орон зай, гэрлэн бие ямар нэгэн мэдээллийг бидэнд байнга цацаж байдаг гэдэг биз дээ. Гэхдээ ингэж хэлснээр өөрийгөө мэргэч зурхайч гэж хэлж байгаа юм биш шүү. Зүгээр л яруу найрагчид бусдаас онцгой мэдрэмжтэй гэдгээ л хэлэх гэж олон зүйлийг чалчиж буй хэрэг. 

-Та бол сайхан бүсгүй. Харин амьдрал дээр сайхнаараа түрий барих асуудал хэр олон тохиолдож байсан бэ? 

-Чи намайг ямар их магтаж байна даа. Хүн эрүүл л байвал дээдийн жаргал байдгийг би мах ясандаа шингэтэл ойлгосон. Гоо сайхан гэдэг зуурдын боловч бусдын нүдэнд аятайхан харагдах зүс царайтай болоод төрсөндөө баярлаж явдаг даа. Тэгээд ч сайхан царай зүсээрээ түрий барина гэдэг бүсгүйчүүдийн хувьд байх л асуудал. Шулуухан хэлэхэд энэ чинь эмэгтэй хүний гол зэвсэг шүү дээ. Миний хувьд нас минь өгсөж биш уруудах тийшээ хандаж яваа болохоор эрчүүдийг байлдан дагуулах гээд, цаг нь өнгөрчихсөн байхад уруулаа тодоос тод өнгөөр будчихаад гүйгээд байлгүй, зөв намба суух юмсан гэж битүүхэндээ өөртөө сануулдаг. /инээв/ 

-Та өөртөө дурласан эрчүүдийг тоолж үзсэн үү. Бас гомдоосноо? Эмэгтэй хүний чинь хувьд яруу найрагчийн хувьд асуухад эрчүүдгүйгээр хорвоог төсөөлөөд үзье л дээ? 

-Эр хүний төлөө л шилэн трико, хумсны будаг, өндөр өсгийтэй гутлыг хүүхнүүд зохиосон биз дээ. Өөр хэнд гоё харагдах гэж ингэж үйлээ үзэв гэж. Эр хүнгүй дэлхий азарган тахиагүй баахан эм тахиа орилолдсон хашаагаар төсөөлөгдөнө дөө. Чухамдаа хорвоо эр хүнгүй бол аймаар гунигтай байх биз. Би нөхөртэй ч гэсэн эр хүний сайхныг бишрэн харах дуртай, эр хүний сайхан чанаруудаар бахдах дуртай. 

-Таныг гайхалтай халамжтай эзэгтэй гэж сонссон. Нөхөр тань хэлдэг үү? 

-Жаргал гэж юу юм. Миний хувьд, олон жил ганцаар явсны эцэст ашгүй нэг ганцаардлын хоногийн тоо гүйцсэн юм болов уу, нөхөртэйгөө учирсан. Ёстой нөгөө дуунд гардаг шиг “цуварч уурлаж, цугтаа инээсэн” он жилүүдийг үдэж байна. Энэ маань наддаа л аз жаргал минь байдаг даа. Нөхөр гуай ч бас жаргаж байгаа болов уу гэж бодож байна. Айл гэр болгонд байдаг үл ойлголцол бяцхан зөрчлүүд ч бид хоёрт гардаг. Гэхдээ тэр бүхнийг даван туулж нэгнийхээ нөмөр нөөлөгт насыг элээхийг хүсч явна. Харин гэрийн ажил хийх тухайд надад цаг ямагт тусалдаг найдвартай хүнтэй болсон гэж бодож суугаа шүү.

Эх сурвалж: Shudarga.mn